کتیرا

 از اوایل قرن هجدهم بذزالبنج در اکثر فارماکوپه ها به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است. برگ ها بذر ها و ریشه ی بذرالبنج حاوی مواد موثره ای است که در صنایع داروسازی اهمیت زیادی دارد. در گذشته مردم از سمی بودن گیاه بذرالبنج مطلع بودند و برای مداوای برخی از بیماری ها از آن استفاده می کردند. پماد هایی که از برگ های این گیاه ساخته می شد برای مداوای رماتیسم مورد استفاده عموم قرار می گرفت.

اندام های یاد شده ( برگ ها بذرها ریشه ) سمی و مرگ آورند و مواد دارویی آنها را فقط باید در صنایع داروسازی استحصال نمود. از مواد موثره این گیاه در تهیه دارو های ضد رماتیسم و دارو هایی برای مداوای بیماری عصبی و تنفسی استفاده می شود. بذرالبنج یکی از ترکیبات سیگار ضد آسم را تشکیل می دهد.

همه ساله زمین های زراعی وسیعی در اکثر کشور های اروپایی مانند آلمان یوگسلاوی روسیه و مجارستان برای کاشت این گیاه اختصاص می یابد.

مشخصات گیاه

گونه های مختلف بذرالبنج گیاهانی یکساله دو ساله و یا چند ساله اند. مهم ترین آنها عبارتند از : گونه نایجر گیاهی است علفی و به دو فرم یکساله و دوساله مشاهده می شود. گونه های دیگر عبارند از : گونه اگرستیس و گونه موتیکوس. در برخی منابع گونه اگرستیس با واریته اگرستیس یا واریته آنوس هم نام شده است.

گونه اگرستیس گیاهی است علفی و یک ساله که به اغلب علف کش ها حساس است. این گیاه در شرق آسیا شمال آمریکا و همچنین در استرالیا می روید. گونه های دوساله دارای ریشه ای مستقیم به طول 15 تا 25 سانتی متر می باشند که این ریشه ها انشعاب های کمی دارند. ساقه گیاه مسقیم کرک دار استوانه ای یا چند وجهی است و ضخامت آن به اندازه بند انگشت ( 2 تا 3 سانتی متر ) کی باشد و ارتفاع آن به یک متر نیز می رسد. برگ های گیاه پهن فاقد دمبرگ متذاکم در طول ساقه و به صورت متناوب نسبت به یکدیگر قرار می گیرند. این برگ ها بریدگی های نسبتا عمیقی دارند. گل های گیاه مخروطی شکل و در یک طرف ساقه قرار دارد. گل ها به رنگ زرد یا سفید مات و دارای دمگل کوتاهی هستند. میوه گیاه از نوع سته و بذر های داخل آن بسیار کوچک و سبک است. وزن هزار دانه 0.5 تا 0.9 گرم است.

تمام پیکر گیاه حاوی ماده موثره ای ( آلکالوئیدی ) است که کمیت و کیفیت آن در اندام های مختلف متفاوت است. آلکالوئید های بذرالبنج از نوع ( تریپتوفان ) واقعی بوده و سمی نیز می باشند. مقدارآلکالوئید ها در اندام های مختلف گیاه متفاوت است. ریشه از 0.08 تا 0.15 درصد برگ ها از 0.06 تا 0.17 درصد و ساقه از 0.02 درصد آلکالوئید برخوردارند. دانه های بذرالبنج 0.06 تا 0.1 درصد آلکالویید دارند. مهم ترین آلکالویید ها را ( هیوسیامین ),(آتروپین) و ( آسکوپولامین ) تشکیل می دهد. این گیاه در مرحله گلدهی از بیشترین مقدار آلکالویید برخوردار است. به جز آلکالویید مواد دیگری نظیر ( فلاون گلیکوزید ها ) ( نظیر هیوسیپیکرین و هیوسرین ) و کومارین وجود دارد. بذر ها همچنین حاوی 25 تا 35% چربی می باشند.

بذر ها در اوایل بهار که درجه حرارت خاک بین 6 تا 8 درجه سانتی گراد باشد رویش می کنند. قوه رویشی بذر های دو ساله بسیار کم است و فقط زمانی که یک دوره سرما را گذرانده باشند توانایی رویش خواهند داشت. رشد اولیه گونه های مختلف بذرالبنج بسیار کند و آهسته است. در گونه های دو ساله سال اول فقط پیکر رویشی گیاه رشد می کند ( تنها دارای رشد رویشی است ) و برگ های طوقه ای به هم فشرده به وجود می آیند. گلدهی در سال دوم رویش پس از بهاره شدن انجام می گیرد. اولین گلها از اوایل سال دوم ( اواسط بهار ) ظاهر می شوند.

در گیاهان یکساله گیاه بین ماه های تیر و مرداد پدیدار می شوند. گل ها در هر دو گونه –اعم از یکساله یا دوساله- به مدت زیادی ( بین 1.5 تا 2 ماه ) روی گیاه باقی می مانند. در گیاهان دوساله میوه ها اوایل تیر و در گیاهان یک ساله اواخر تابستان می رسند. بذر های بذرالبنج بسیار سبک هستند و پس از رسیدن به اطراف پراکنده شده و سپس به صورت علف هرز در منطقه می رویند. از این رو جمع آوری میوه ها باید به موقع انجام گیرد. بذر ها 4 تا الی 6 سال قوه رویشی مناسبی دارند.

نیاز های اکولوژیکی

این گیاهان تقریبا در هر اقلیمی قادر به رویش می باشند. بذرالبنج گیاهی است بلند روز که در طول رویش به مقدار زیادی نور احتیاج دارد. برای تسریع در رشد و نمو و افزایش مواد موثره ( آلکالویید ها) به مواد هوموسی و خاک های غنی از نیتروژن نیاز دارند. به طوری که کمبود مواد و عناصر غذایی در خاک اثر های نامطلوبی در رویش این گیاه دارد.

 تناوب کاشت

بذرالبنج تناوب کاشت مخصوصی ندارد و پس از برداشت این گیاه می توان تقریبا هر گیاهی را کشت کرد. از آنجا که این گیاه به علف کش ها بسیار حساس است بهتر است با گیاهانی به تناوب کشت شود که باعث رویش و گسترش علف های هرز نگردد.

تحقیقات نشان می دهد بسیاری از بیماری های گیاهان تیره بادمجان مشترکند. لذا بهتر است با آنها ( به خصوص با تاتوره و تاجریزی دارویی ) به تناوب کاشت نشوند.

کشت مداوم بذرالبنج در یک زمین مناسب نیست و بهتر است تکرار آن در یک زمین پس از 3 سال انجام گیرد.

( پی اچ ) خاک برای بذرالبنج بین 4.5 تا 8.2 مناسب است.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

استفاده از کود های حیوانی در خاک هایی که این گیاه کشت می شود مناسب است و باعث افزایش عملکرد می شود. مطالعات نشان می دهد که کود های شیمیایی تاثیر نامطلوبی بر بذرالبنج دارنددیر مناسب و در زمان مناسب در اختیار گیاهان قرار گیرند نقش عمده ای در افزایش پیکر رویشی و مقدار آلکالویید های آن خواهند داشت. در فصل پاییز هنگام آماده ساختن خاک باید 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار ازت 70 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 100 تا 120 کیلوگرم در هکتار ازت ( اوایل فصل بهار به عنوان سرک ) در سال اول سبب تسریع در رویش گیاهان می شود. در سال دوم به منظور تسریع در رویش و افزایش عملکرد باید مقدار 25 تا 30 کیلوگرم در هکتار ازت به عنوان سرک (اوایل بهار ) در اختیار گیاهان قرار گیرد.

آماده سازی خاک

انجام شخم عمیق در زمین هایی که در آن بذرالبنج کشت می شود ضروری است. این عمل نه تنها سبب تهویه خاک می شود بلکه مانع گسترش علف های هرز نیز می ردد. برای کشت پاییزه اواخر تابستان تا اوایل پاییز زمین را شخم عمیق می زنند و کود های شیمیایی مورد نیاز گیاه را به خاک اضافه می کنند سپس کلوخه ها را به وسیله دیسک شکسته و زمین را تسطیح می کنند و بستر خاک را برای کشت گیاه آماده می سازند.

برای کشت بهاره اواسط پاییز پس از اضافه کردن کود های حیوانی زمین را شخم عمیق می زنند و در صورت لزوم کود های شیمیایی مورد نیاز گیاه را به خاک اضافه می کنند. اواخر زمستان زمین را به وسیله دیسک تسطیح و بستر خاک را برای کشت بذرالبنج آماده می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان مناسب برای کاشت پاییزه اواسط پاییز ( آبان ) است. در حالی که زمان مناسب برای کاشت بهاره اوایل بهار ( فروردین ) خواهد بود. چنانچه تیمار چینه ی سرمایی بر روی بذز های بذرالبنج ئانجام گیرد کشت بهاره این گیاه مناسب تر است.

فاصله ردیف ها – اعم از کشت بهاره یا پاییزه – 50 تا 60 سانتی متر و عمق بذر در موقع کشت 1 تا 1.5 سانتی متر باید باشد. برای هر هکتار زمین به 4 تا 6 کیلوگر بذر با کیفیت مطلوب مورد نیاز است.

روش کاشت

بذر گیاه بذرالبنج ( گیاهان دو ساله ) قوه رویشی بسیار کمی دارد. برای افزایش قوه رویشی بذر ها باید یک دوره سرما را بگذرانند. از این رو در صورت کشت بهاره باید بذز ها را سه هفته در دمای 8- تا10- درجه سانتی گراد قرار داد. در این مدت باید دو یا سه مرتبه و هر مرتبه 10 تا 12 ساعت به دمای آزمایشگاه ( 20 تا 25 درجه سانتی گراد ) منتقل شوند.

بذر های گیاهان یک ساله قوه رویشی مناسبی داشته و نیازی به تیمار چینه ی سرمایی ندارند.

رویش اولیه این گیاه به کندی انجام می گیرد. بذرالبنج نیز به اکثر علف کش ها حساس است. از این رو توصیه می شود بذر های این گیاه با مقادیر کمی از بذر گیاهان سریع الرشد ( نظیر خردل ) مخلوط شود تا با رشد آنها ردیف هایی که گیاه مورد نظر کشت شده اند مشخص گردد تا وجین علف های هرز به سهولت و با حداقل خسارت به بذرالبنج انجام گیرد.

مراقبت و نگهداری

رشد اولیه بذرالبنج بسیار کند است به طوری که بذر ها 20 تا 30 روز پس از کاشت سبز می شوند. در این فاصله علف های هرز رشد می کنند و می توانند سرتاسر مزرعه را بپوشانند. از این رو مبارزه با علف های هرز برای افزایش عملکرد ضروری است. چون بذرالبنج به علف کش ها حساس است کاربرد و غلظت آنها باید با دقت زیادی انجام گیرد.از میان علف کش های مناسب می توان از گراماکسون به مقدار 2.5 تا 3 کیلوگرم در هکتار نام برد. این علف کش ها به صورت محلول پاشی مورد استفاده قرار می گیرد. مبارزه شیمیایی با علف های هرز این گیاه به تنهایی کافی نیست و در طول رویش گیاهان باید علف های هرز سطح زمین را وجین کرد. 

علف های هرز را باید 2 تا 3 بار در سال به صورت مکانیکی وجین کرد تا رشد و نمو گیاه موردنظر آسانتر صورت گیرد. وقتی گیاهان 2 تا 3 برگی شدند چنانچه تراکم در طول ردیف زیاد باشد آنها را تنک می نمایند و چنانچه برای تنک کردن از ماشین استفاده شود جهت حرکت کردن ماشین عمود بر جهت ردیف هاست.

در سال دوم رویش گیاهان دو ساله حداقل باید یکبار در سال علف های هرز سطح زمین برداشت شوند.

ممکن است گیاهان در طول رویش به وسیله برخی آفات از جمله سوسک سیب زمینی ( سوسک کلرادو ) آسیب ببینند. برای مبارزه با این آفت و حفاظت از گیاهان در طول رویش می توان به طور مرتب از محلول 0.2 درصد دیمکرون یا 0.15 درصد سافیدان استفاده نمود.

ممکن است گیاهان در طول رویش به وسیله برخی بیماری های قارچی نظیر فیتوفتورا آسیب ببینند. تناوب کشت مناسب و آماده ساختن صحیح و اصولی خاک به طور بارزی باعث کاهش بیماری های قارچی می شود.

برداشت محصول

از سال اول رویش می توان برگ های گیاهان را برداشت نمود. هنگامی که برگ ها به اندازه نهایی خود رسیده باشند آنها را برداشت می کنند. برداشت گل ها معمولا از اواسط تابستان ( اواخر خرداد ) آغاز می شود. برگ ها را می توان بسته به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه یک یا چند نوبت در سال ( 2 تا 3 نوبت ) برداشت کرد. چنانچه برداشت حصول در یک مرتبه انجام گیرد بهتر است در زمانی باشد که گیاهان کاملا سطح زمین را پوشانده و رگ ها به طور کامل رشد کرده باشند.

چنانچه برداشت محصول چند نوبت در سال صورت گیرد در اولین برداشت برگ هایی را که در محور های خارجی دایره ای شکل ( ردیف های اول تا سوم ) قرار دارند برداشت می کنند. 2 تا 3 هفته بعد برگ های ناحیه مرکزی محور دایره برداشت می شوند. آخرین برداشت گل ها اواخر مهر- اوایل آبان صورت می گیرد.

چنانچه بذر های این گیاه مورد نیاز باشد باید در برداشت گل ها دقت نمود تا به گلها یا جوانه های گل دهنده آسیبی نرسد. همچنین می توان برخی گیاهان را برای برداشت بذر ها خشک شوند. از آنجا که برگ ها از رطوبت فراوانی برخوردارند و خشک کردن آنها به سختی صورت می گیرد بهتر است از خشک کن های الکتریکی استفاده شود. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن برگ های بذرالبنج 50 تا 60 درجه سانتی گراد است. عملکرد بذرالبنج به قرار زیر است :

0.8 تا 1 تن در هکنار برگ خشک که از خشک شدن 5 تا 7 تن برگ تازه حاصل می شود. 1.7 تا 2 تن در هکتار ساقه که از خشک شدن 11 تا 14 تن ساقه تازه حاصل می شود.

جمع آوری بذر

بذر های بذرالبنج در ماه های خرداد – تیر به تدریج می رسند. میوه ها پس از رسیدن باز می شوند و بذر ها به اطرافراکنده می شوند. از این رو میوه ها را باید قبل از باز شدن برداشت کرد. سپس باید میوه ها را خشک و بذر ها را از سایر قسمت ها جدا و تمیز نمود. عملکرد بذر 0.2 تا 0.5 تن در هکتار است.

 اندام های مختلف گیاه بذرالبنج دارای آلکالویید های سمی و خطرناکند لذا در حین کار رعایت نکات ایمنی ( استفاده از دستکش روپوش و ماسک ) توسط کشاورزان و کارگران ضروری است. همچنین استحمام و شستشوی بدن با آب و صابون الزامی است.