کتیرا

Erythroxylum coca
درخت كوكا درختچه ای است به ارتفاع حداكثر 3 متر با شاخه های راست و رنگ مایل به قرمز. برگ ها بیضی نوك تیز به طول تا 8 سانتی متر هستند كه سطح رویی آنها سبز روشن و سطح زیرین آنها متمایل به زرد است.
این برگ ها به صورت متناوب بر روی شاخه ها قرار می گیرند و طعم تلخ و قابض دارند. گل ها، كوچك به رنگ سفید مایل به زرد می باشند كه به صورت تك یا دسته سه تایی بر روی شاخه قرار می گیرند. این گل ها در نهایت به میوه ای شفت و قرمز رنگ تبدیل می شوند كه حاوی یك دانه است. قسمت مورد استفاده گیاه، برگ ها هستند.
این گیاه بومی شمال غربی آمریكای جنوبی، به خصوص پرو و بولیوی است. درختچه كوكا در نقاط دیگر دنیا از جمله آرژانتین، ونزوئلا، اكوادور، كلمبیا، شیلی، جاوه و شرق آفریقا كشت می گردد. این گیاه در ایران رویش ندارد.

تاریخچه:

مقادیر بسیار كمی از برگ كوكا در مومیایی های سه هزار سال قبل یافت شده است.مطالعات ارزشمند باستان شناسان نشان می دهد.جویدن برگ كوكا در قرن 6 بعد از میلاد رایج بوده است.

از صدها سال پیش، از برگ كوكا در كشورهای پرو، بولیوی، هند و ساكنان كوه های آنداستفاده می شده است. در تابوت های قدیمی كشورپرو مجسمه هایی در حال استعمال كوكا كشف شده است.

مردم این نواحی برای احساس سرخوشی، انجام كارهای سخت و جدی، راه رفتن زیاد و تحمل گرسنگی و تشنگی برگ كوكا را می جویدند.

اولین بار اسپانیایی ها مشاهده كردند كه چگونه بومیان آمریكای جنوبی به وسیله جویدن برگ های كوكا با خستگی مبارزه می كنند. برگ كوكا در سال 1596 میلادی یك داروی گیاهی اعلام شد.

در سال 1860، ماده كوكائین از برگ كوكا استخراج و مشخص شد وقتی روی زبان قرار می گیرد، ایجاد بی حسی می كند.

آنجلو ماریانی اولین بار در سال 1880 دارویی نوشیدنی به نام شراب ماریانی یا شربت كوكا ساخت كه دارای 11 درصد الكل و مقداری كوكائین بود. در سال 1884 فروید، روانشناس مشهور، كوكائین را برای انواع بیماری ها و معتادان به الكل و مرفین توصیه می كرد. در سال 1886، نوشابه ای حاوی كوكائین و كافئین به نام كوكا كولا به بازار عرضه شد؛ ولی در سال 1906 كوكائین آن حذف گردید.
تركیبات مهم:

مهم ترین تركیبات برگ كوكا، آلكالوئید كوكائین می باشد كه به میزان 3/0 تا 5/1 درصد و به طور متوسط 8/0 درصد در برگ تازه وجود دارد. به غیر از این ماده آلكالوئیدهای دیگری از جمله تروكسیلین، هیگرین، تروپاكوكائین، نیكوتین، اكگونین و ده ها ماده دیگر در برگ گیاه وجود دارند.

دارو شناختی و اثرات مهم:

جذب كوكائین از برگ كوكا به مراتب كندتر و تأثیرش كمتر از كوكائین خالص است. همجنین اثرات ایجاد سرخوشی و فعالیت های روانی آن متفاوت می باشد.بعضی مبلغان كوكا ادعا می كنند كه كوكائین به تنهایی اثرات برگ كوكای عمل آورده شده را كه به صورت جویدنی و یا به صورت چای مصرف می شود، ندارد. ولی به هر حال مطالعات نشان داده است در خون افرادی كه از چای برگ كوكا استفاده كرده اند به مقدار كم كوكائین وجود دارد.

كوكائین یك ماده بی حس كننده موضعی و محرك قوی سیستم عصبی است. اثرات كوتاه مدت آن مشابه آمفتامین هاست و باعث افزایش انرژی و سرخوشی می گردد. كوكائین به وسیله استنشاق، كشیدن (مصرف دود آن)، تزریق و یا جویدن(خوردن) برگ ها جذب خون شده و به مغز می رسد. جذب آن با روش تزریق و یا كشیدن، سریع تر از روش های دیگر است. در مطالعاتی مشخص شده كه كوكائین 10تا15 ثانیه بعد از تزریق و 6تا8 ثانیه بعد از كشیدن به مغز می رسد. البته با كشیدن(تدخین)، میزان كمتری كوكائین به مغز می رسد.

اثراتی كه پس از مصرف كوكائین ایجاد می شود، شامل افزایش ضربان قلب، نبض، تنفس، درجه حرارت بدن، فشار خون، گشاد شدن مردمك چشم، كاهش اشتها، رنگ پریدگی، تعریق شدید، بی قراری، هیجان، لرزش دست ها، توهم، عدم هماهنگی حركات، گیجی، تهوع، تب، تاری دید، اسپاسم عضلات، اغتشاشات مغزی، درد در ناحیه پا، فشار بر قفسه سینه، تشنج و گاهی مرگ است. مهم ترین علامتی كه معتادان به كوكائین دارند، فرو رفتگی گونه آنهاست.

در افراد مختلف پس از استنشاق 25 تا 150 میلی گرم كوكائین در روز،در مدت كوتاهی اثرات سرخوشی، احساس نیرومندی، كاهش گرسنگی و تحریك قوای جنسی پدید می آید و پس از مدتی (حدود یك ساعت) معمولأ مصرف كننده در حالت افسردگی فرو می رود.

این حالت افسردگی باعث می شود فرد برای رهایی از آن مقدار بیشتری كوكائین مصرف كند و همین باعث اعتیاد او می شود.

اثرات بلند مدت مصرف كوكائین شامل لاغری، بی خوابی،یبوست، ضعف قوای جنسی، اشكال در تنفس، اشكال در ادرار كردن، تهوع، كم خونی، رنگ پریدگی، تعریق شدید، درئهای شكمی، اسهال، سوء هاضمه، سردرد، لرزش دست ها، تشنج، اسپاسم عضلات، آبریزش بینی، جوش های پوستی، زخم مخاط بینی، بی قراری، اضطراب، گیجی، افسردگی، تحریك پذیری، زود عصبانی شدن و رفتار تهاجمی، تمایل به خودكشی، توهم، اختلال در حس های بینائی، شنوایی و بویایی، ناراحتی های روانی و اختلال ادراك زمان و مكان می باشد.

مصرف بیش از حد كوكائین باعث مرگ می گردد. كوكائین می تواند باعث افزایش از حد فشار خون و در نهایت منجر به خونریزی مغز شود. همچنین مرگ می تواند ناشی از بروز مشكلات قلبی و تنفسی مصرف كننده كوكائین باشد.

طی آزمایش هایی مشخص شد كه كوكائین در حیوانات می تواند آثار مخربی مشابه انسان ایجاد كند.

این آزمایش ها روی موش و میمون انجام شد.

استفاده های سنتی:

طب سنتی: از قدیم برگ كوكا را به عنوان محركی قوی برای رفع خستگی، گرسنگی و تشنگی به كار می برند. یكی از كاربردهای سنتی دیگر آن در بیماری ارتفاعات بوده است. همچنین از آن به عنوان بی حس كننده در سردرد، روماتیسم و زخم ها استفاده می كردند.استفاده های بومی از كوكا شامل درمان مالاریا، زخم ها، آسم، كمك به هضم، افزایش قوای جنسی و افزایش طول عمر بوده و مطالعات جدید بعضی از آنها را تأیید كرده است.

مراسم مذهبی: استفاده از كوكا از زمان قدیم تاكنون در بعضی مراسم مذهبی در میان مردم پرو، بولیوی، اكوادور، كلمبیا، شمال آرژانتین و چایل رایج است. فرآوردهای سنتی كوكا به صورت جویدنی و چای بوده است.موارد قانونی كوكا:

برگ كوكا یكی از مواد خام كارخانجات تهیه داروهای وابسته به كوكائین است. این داروها به عنوان محرك های قوی و بی حس كننده مصرف می شوند. البته در سال های اخیر عمومأ از بی حس كننده های سنتزی(مصنوعی) به جای محصولات كوكائین استفاده می شود.یكی از این داروها پروكائین است.

كشت، فروش و فرآوری برگ كوكا در كشورهای بولیوی،پرو،چایل و آرژانتین قانونی است.

سازمان ملل از سال 1961 ممنوعیت استفاده از برگ كوكا را به جز در موارد پزشكی و علمی اعلام كرده است.

مهم ترین اثرات گزارش شده:

ضد درد، بی حس كننده، ضدباكتری، افزایش دهنده قوای جنسی، قابض، سرطانزا، ضدنفخ، محرك سیستم عصبی مركزی، هضم كننده، ادرار آور، ایجاد سرخوشی، توهم زا، بازكننده مردمك چشم، مخدر، فلج كننده، محرك، ملین، سقط كننده، جلوگیری از تشكیل پادتن ها در مقابل پادگن ها و جنون آور.

نكات قابل توجه:

1-باوجودی كه برگ درخت كوكا مدت ها مورد استفاده بومیان بعضی كشورها به منظورهای مختلف(حتی در مراسم مذهبی) بوده است و آثار و خواص مثبت و منفی دارد، ولی تحقیقات بسیار زیاد سال های اخیر عوارض جانبی و خطرات وحشتناك فردی و اجتماعی آن را اثبات نموده؛ به طوری كه سازمان ملل مصرف آن را ممنوع اعلام كرده است.

همچنین در سال های اخیر و با پیشرفت علوم مختلف، از جمله داروسازی و شیمی، مواد زیادی به روش طبیعی یا مصنوعی ارائه شده اند كه جایگزین اثرات مثبت برگ كوكاست؛ بنابراین استفاده از این گیاه ضرورتی ندارد و ممنوعیت مصرف آن در جهان از نظر علمی و عقلی صحیح می باشد. باید در نظر گرفت كه موارد لزوم پزشكی و یا علمی آن مجاز شناخته شده است.

2-زمانی كه نوشابه كوكا كولا به بازار ارائه شد، دو ماده اصلی آن یعنی كوكائین، از برگ درخت كوكا و كافئین از دانه های گیاه كولا تهیه می شد.(حرفKمربوط به Kola ترجیحأ به Cتبدیل شد تا نام فرآورده را COCACOLA بگذارند) در سال 1891 كندلر بنیانگذار شركت كوكا كولا فرمولی تهیه نمود كه در هر شیشه نوشابه 9 میلی گرم كوكائین وجود داشت. این میزان در سال 1903 از نوشابه ها حذف شد، امروزه از دانه های كولا به عنوان طعم دهنده و منبع كافئین در نوشابه های كولا استفاده می شود.
کوکائین به نام های زیر معروف است

Toot،Blow،Snow،Okey koke،Nose candy،Hunter،C،Coke،Charlie،Bazooka،Roket fuel crack،The lady

كوكائین به صورت پودر سفید یا بی رنگ، بی بو و تلخ مزه به فرمولC17H21NO4 می باشد كه از برگ گیاه كوكا استخراج می شود. این ماده عمومأ به صورت مایع هیدروكلراید وجود دارد.