کتیرا

خشخاش گیاهی است علفی و یكساله كه ارتفاع آن تا 2 متر می رسد و ساقه ای راست دارد.برگ ها نسبتا" بزرگ ، نوك تیز و دارای بریدگی و دندانه هستند كه بریدگی برگ ها ی قسمت فوقانی ساقه ، نا منظم و نسبتا" عمیق ترند. این برگ ها كه قاعده آنها قسمتی از ساقه را در بر می گیرد ، به صورت متناوب می رویند و رنگ آنها سبز كدر است.

گل ها درشت و زیبا و بسته به واریته گیاه دارای رنگ های متفاوت هستند. میوه ی گیاه خشخاش به صورت كپسول ناشكوفا و حاوی دانه های ریز و فراوان است.

كپسول ها دو نوع كروی (به اندازه ی پرتقال معمولی ) و تخم مرغی (بزرگ تر از تخم مرغ ) می باشند.

گیاه خشخاش چهار واریته به شرح زیر دارد.

• 1-واریته آلبوم كه دارای گل های سفید می باشد و بیشتر از همه برای تهیه تریاك كشت و استفاده می شود. دانه های این نوع خشخاش سفید است  و اكثرا" در هندوستان مورد كشت قرار می گیرد.
  
  
• 2-واریته نیگروم كه دارای گل های بنفش یا بنفش تیره (مایل به سیاه ) است. این نوع خشخاش در اروپا نیز جهت تولید روغن دانه آن مورد توجه می باشد .
  
  
• 3-واریته ستیگروم كه در بسیاری از مناطق كشت می گردد و 60-50 درصد روغن در دانه های آن وجود دارد. این نوع خشخاش دارای مقدار كمی مرفین است و بیشتر در جنوب اروپا كشت می گردد.
  
  
• 4-واریته گلابروم كه اكثرا" در آسیای صغیر كشت می شود . این نوع خشخاش دارای گل های صورتی و گاهی سفید و دانه های آن به رنگ سفید یا بنفش تیره است و بیشتر در تركیه كشت می گردد.

 قسمت مورد استفاده ی گیاه خشخاش شیرابه كپسول به نام تریاك است كه در صنایع دارو سازی از اهمیت خاصی برخوردار می باشد . دانه های خشخاش حاوی آلكالوئید و مرفین نیست و برای روغن كشی مورد استفاده قرار می گیرد. سابقا" خشخاش در ایران كشت می شد ، ولی سال هاست كه كشت آن ممنوع شده است . بهترین نواحی كشت خشخاش در ایران استان های فارس ، خراسان ، آذربایجان ، بختیاری ، خوزستان و لرستان می باشد.

گونه دیگری از خشخاش بانام علمی پاپاور روآس وجود دارد كه در دارو سازی مورد استفاده قرار می گیرد .در این گونه مرفین وجود ندارد و آلكالوئید های دیگری از آن گزارش شده است .

گلبرگ های این نوع خشخاش حاوی نوعی آنتوسیانیدین گلوكزید به نام مكوسیانین است كه ایزومر سیانین می باشد. از گلبرك های تازه ی این گونه برای تهیه ی رنگ شربت ها استفاده  می شود. 

تاریخچه :

تریاك از زمان باستان شناخته شده و دیوسكورید در سال 77 پس از میلاد درباره ی گیاه ، عصاره و تریاك حاصل از آن شرح داده است . استفاده های اولیه تریاك از آسیای صغیر تا ایران آن زمان بوده است.

در آن زمان مصرف خوراكی تریاك مرسوم بوده و سپس به هند و چین راه یافته است.

با تحقیقات به عمل آمده به نظر می رسد كه كشیدن تریاك تا سال 1850 میلادی معمول نبوده است. تا سال 1865 میلادی یكی از مراكز صادرات تریاك مقدونیه بوده و در آنجا به طور وسیع خشخاش كشت می شده است . در ایران نیز از سال 1870 تا 1955 میلادی تریاك به انگلستان صادر می شده است . در قرون وسطی خشخاش در هندوستان كشت می شده است : اما تجارت انحصاری تریاك توسط حكومت مغول از هند گرفته شد و پس از آن این تجارت به دست انگلستان افتاد. تریاك تولید شده در هند ابتدا صرف كشیدن می شد ، ولی پس از مدتی به انگلستان صادر شد.

اولین اسناد تاریخی درباره ی تریاك مربوط به سومریان در مزوپوتامیا بوده كه از این گیاه به عنوان دارو استفاده می شده است. در آن زمان از این گیاه به عنوان هال گیل به معنی نشاط آور استفاده می شد.

حدود 900 سال قبل ، اطبای عرب تریاك را به عنوان ماده ای اعتیاد آور گزارش كرده اند. مرفین در سال 1803 از تریاك استخراج شد و تهیه هروئین از آن در سال 1874 میلادی صورت گرفت. اولین شركتی كه از مرفین دارو تهیه نمود ، شركت بایر آلمان بود.این دارو به عنوان ضد سرفه ، تسكین و درمان درد های  سینه و پنومونی مصرف می شد. مدتی بعد به اثرات اعتیادآور شدید این فراورده پی بردند. در همین زمان مشخص شد مشتقات مرفین دارای آثار ضد سرفه ، ضد اسهال و ضد درد است.
تركیبات مهم :

در علم شیمی تركیبات تریاك و خشخا ش به خوبی شناخته شده است. شیرابه ای كه از تیغ زدن كپسول نارس خشخاش بدست می آید ، تریاك یا اپیوم نامیده می شود. از تریاك تاكنون بیش از 30 آلكالوئید استخراج و شناسایی شده است.

از مهم ترین آلكالوئید های تریاك می توان مر فین به میزان 20 درصد ، كدئین به میزان 1 درصد ، پاپاورین به میزان 2 درصد ، نوسكاپین به میزان 5 درصد ، و تبائین به میزان 1 درصد را نام برد.

كدئین پر مصرف ترین آلكالوئید است كه بطور طبیعی و یا نیمه مصنوعی از مرفین و یا تبائین به دست می آید. حدود 90 درصد مرفین جهت تهیه كدئین مصرف می شود.   

كدئین از مرفین و تبائین به روش نیمه سنتزی ( نیمه صناعی ) تهیه و اكثرا" به صورت ملح فسفات و یا سولفات مصرف می گردد. كدئین دارای اثرات ضد درد ، مسكن و ضد سرفه می باشد. سمیت و اثرات اعتیادآور كدئین بسیار كمتر از مرفین است.

مقدار مصرف كدئین به عنوان ضد درد 15 تا 60 میلی گرم هر 4 ساعت بر حسب نیاز و به عنوان ضد سرفه 10 تا 20 میلی گرم هر 4 تا 6 ساعت بر حسب نیاز می باشد. یكی دیگر از تركیباتی كه به طور طبیعی در تریاك وجود ندارد و به صورت نیمه مصنوعی ازمرفین تهیه می شود ، هروئین است. هروئین یا دی استیل مرفین با استیله كردن دو عامل هیدروكسیل فنلی و الكلی مرفین به دست می آید. اثرات هروئین مشابه مرفین و مشخص تر و فوری تر از آن است ، ولی چون متاسفانه اثرات اعتیادآور آن شدیدتر از مرفین می باشد ، نتوانست در پزشكی مورد استفاده قرار گیرد ، چون احتمال معتاد شدن به آن حتی با اولین مصرف وجود دارد. به همین دلیل مصرف آن به عنوان دارو ممنوع می باشد.

از مجموع 30 آلكالوئید شناخته شده از تریاك در سال های اخیر تعداد زیادی اجسام نیمه صناعی تهیه شده است كه بسیاری از آنها در پزشكی و به عنوان داروهای جدید و با اثرات متفاوت از تریاك استفاده می شود. مرفین مهم ترین آلكالوئید تریاك است كه دارای اثرات قوی ضد درد ، اعتیادآور ، تهوع و قی آور ، یبوست آور وخواب آور می باشد.

مرفین به صورت سولفات مرفین و اصولا" به شكل تزریقی در مواردخاص پزشكی مصرف می شود و میزان مصرف آن 10 میلی گرم تا حداكثرشش نوبت در روز بر حسب نیاز می باشد.
سمیت و عوارض جانبی :

مصرف 200 میلی گرم مرفین می تواند باعث مسمومیت منجر به مرگ گردد. در صورتی كه تریاك به طور متوسط حاوی 20 درصد مرفین باشد ، می توان نتیجه گرفت كه حدود یك گرم تریاك به صورت خوراكی می تواند باعث مرگ یك فرد بالغ شود. بدیهی است میزان سمیت منجر به مرگ در افراد نابالغ كمتراز این مقدار خواهد بود.

مقدار مصرف بر حسب نسخه پزشك :

در شرایط مختلف بین 30 تا 125 میلی گرم تریاك به اشكال خوراكی مانند تنتور ، الگزیر ، پودر و غیره.

مهم ترین اثرات گزارش شده (تریاك ) :

سقط جنین كننده ، ضد درد ، كاهش دهنده ی میل جنسی ، ضد باكتری ، ضد اسهال ، پادزهرآتروپین ، پادزهر استریكنین ، پادزهر فیزوسیتگمین ، ضد التهاب ، ضد تب ، ضد اسپاسم ، ضد سرفه ، معرق ، افزایش دهنده میل جنسی ، قابض ، آرامبخش ، ضد نفخ ، ضد احتقان ، ملین ، ادرارآور ، خلط آور ، كاهش دهنده ی پرفشاری خون ، خواب آور ، شل كننده ی ماهیچه ها ، مخدر ، محرك ، گشاد كننده ی عروق ، محرك مغز ، محرك نخاع ، سرخوش كننده و توهم زا (ایجاد احساسات غیر واقعی ).

نكات قابل توجه :

• 1-از بین بیش از 300 گونه خشخاش (پاپاور) در جهان ، تنها گونه ی سمنیفزوم حاوی مرفین است. تركیبات دیگر گونه ها ی خشخاش در بعضی موارد مشابه می باشند.
  
  
• 2-دانه های خشخاش دارای هیچ گونه آلكالوئیدی نیستند و خاصیت مخدر ندارند. این دانه ها حاوی حدود 50 درصد روغن و حدود 50 درصد پروتئین بوده و مغذی می باشند. دانه های خشخاش به مصرف روغن كشی و یا صنایع غذایی می رسد. روغن تهیه شده چون گران می باشد ، كمتر مصرف خوراكی دارد و اصولا" در داروسازی به عنوان حامل آمپول های تزریقی مورد استفاده قرار می گیرد.
  
  
• 3-تركیباتی به صورت صد در صد صناعی مشابه با فرمول مرفین تهیه شده اند كه تحت نام اوپیوئید نامیده می شوند. این تركیبات اثرات ضد درد ، ضد سرفه و خواب آور دارند، ولی مخدر نیستند.
  
  
• 4-اولین آلكالوئید كه در سال 1803 در تریاك كشف و شناسایی شد ، نوسكاپین نام دارد وآلكالوئیدهای مهم بعدی به ترتیب شامل مرفین در سال 1816 ، كدئین و نارسئین در سال 1832 ، تبائین در سال 1835 و پاپاورین در سال 1848 ، استخراج و شناسایی شدند.
  
  
• 5-با توجه به مساله ی اعتیاد در جهان و مصرف غیر مجاز و نا معقول تریاك ، چندین سال است كه تحقیقات گسترده جهت كشف منابع مناسب آلكالوئیدهای شبه مرفین مد نظر قرار گرفته است . در راستای این تلاش ها گونه هایی از خشخاش كشف شده كه دارای آلكالوئیدهای مختلف و از جمله شبه مرفین است ، ولی حاوی مرفین نیست . این گونه ها پاپاور براكته اتم ، پاپاوراورینتاله و پاپاور پزودواورینتاله می باشند كه در ناحیه ایران ، تركیه و قسمت هایی از شوروی سابق می رویند.

از این سه گونه ، گونه ی براكته اتم با نام فارسی آریا از همه مهم تر است كه دارای دوواریته آریا 1 و 2 می باشد. این گونه خشخاش مختص ایران است كه باخروج بذر آن از ایران ، در سال های اخیر در برخی مناطق جهان نیز كشت شده است .

پاپاور براكته اتم غنی ترین منبع آلكالوئید ارزشمند تبائین می باشد كه دركپسول خشك آن به 5/3 درصد می رسد . میزان این ماده ارزشمند در كشت های خارج از ایران بسیار كاهش یافته واین مساله نشان دهنده ی ارزش اكولوژی (شرایط آب و هوا و جغرافیایی ) خاص ایران برای این گیاه و مواد مؤثر آن است .

تبائین ماده ی ارزشمندی است كه با تغیرات نیمه صناعی تبدیل به كدئین ، نالوكسون و اتورفین می شود . از نالوكسون به عنوان داروی ضد اعتیاد ، به خصوص در كودكانی كه به هروئین اعتیاد دارند ، استفاده می شود.
*اگر از خواندن این مطلب لذت بردید شما را به خواندن مقاله شاهدانه و مشتقات آن دعوت میکنیم

مقاله خشخاش (ترکیبات – موارد استفاده – نحوه کشت):

مقاله زیر به طور کامل به ترکیبات موارد استفاده سنتی و صنعتی نحوه کشت مراقبت مبارزه با آفات و ... خشخاش میپردازد و در سایت های دیگر تا 20000 تومان قیمت دارد