کتیرا

از هزاران سال قبل تاکنون، از گونه های مختلف نعناع به عنوان ادویه و دارو استفاده می شود. از برگها، پیکره رویشی و اسانس این گیاه در اکثر فارماکوپه های معتبر به عوان دارو یاد شده است. از مواد مؤثره نعناع، در صنایع داروسازی داروهایی برای مداوای دل درد و نفخ شکم تهیه شده است. عطر و طعم نعناع برای خوش طعم شدن داروهای بد مزه مورد استفاده قرار می گیرد. منتول اسانس نعناع خاصیت ضد باکتریایی دارد و در تهیه محلول هایی برای شستشوی دهان و گلو استفاده می شود. منتول همچنین خاصیت ضد خارش دارد. اسانس نعناع در صنایع غذایی، بهداشتی و آرایشی، شیرینی سازی، نوشابه سازی و صنایع ادویه ای مورد استفاده قرار می گیرد.

مشخصات گیاه شناسی

نعناع گیاهی است علفی ، چند ساله و از خانواده Lamiaceae  که اندامهای هوایی آن تحت تاثیر سرمای زمستان خشک می شوند. اندامهای زیرزمینی(استلونها و ریزومها) نعناع سطحی  ، به رنگ سفید ، نازک و به طول 5 تا 25 سانتیمترند . نعناع دارای ساقه چهار گوش ، به رنگ بنفش و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش به طول 30 تا 100 سانتیمتر می باشد.

در این گیاه برگها بلند ، به طول 3 تا 9 و به عرض 1 تا 3 سانتیمتر ، بیضی شکل ، در کناره ها دندانه دار و به رنگ سبز تیره مشاهده می شوند . گلهای نعناع دارای عمری بسیار کوتاه و به رنگ  بنفش روشن و به صورت خوشه های مجتمع روی چرخه هایی قرار دارند که هرچرخه مرکب از 6 تا 7 گل است . بذر این گیاه فاقد قوه رویشی است . به واسطه وجود اسانس در پیکر رویشی ، گیاهان از بویی مطبوع و مزه ای خنک و کمی تند برخوردارند. دوره رویشی نعناع (از بدو رویش تا مرحله گلدهی) 80 تا 100 روز به طول می انجامد. ابتدا رویش گیاهان به کندی صورت می گیرد، در حالی که پس از 2 تا 3 هفته رشد آنها سرعت می یابد. 

توزيع نهاده ها :

1- نهاده هاي شيميايي :

- اكسيد فسفر   90-50 كيلوگرم / هكتار

- ازت 90-60 كيلوگرم / هكتار

- اكسيد پتاس  80-60 كيلوگرم / هكتار

توصيه مي شود هر ساله مقدار 120-90 كيلو گرم / هكتار كود ازته بصورت سرك در اختيار اين گياه قرار گيرد.

هر سال، اضافه کردن 90 تا 120 کیلوگرم در هکتار کود ازت به زمین های زیر کشت نعناع توصیه می شود. از این مقدار، دو سوم در فصل بهار، قبل از فصل رویش گیاه و یک سوم بقیه پس از اولین برداشت، به خاک اضافه گردد.

از سال دوم رویش، هر ساله در فصل پاییز افزودن 50 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار پتاس به خاک، باعث افزایش عملکرد و بهبود کیفیت مواد مؤثره نعناع می شود.

2-نهاده هاي دامي : افزودن مقدار 20 تا 30 تن  كود دامي كاملاً پوسيده در فصل پائيز و قبل از كشت نتايج مطلوبي به همراه دارد.

نیازهای اکولوژیکی

نعناع را در اکثر نقاط می توان کشت کرد. اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست. مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رویش نعناع، ضروری است. چنانچه سطح خاک از برف پوشیده شده باشد، اندامهای زیرزمینی در 17- درجه سانتی گراد زنده مانده و فعالیت بسیار خفیفی خواهند داشت. این اندامها قادرند تا سرمای 30- درجه سانتی گراد را هم برای مدت محدودی تحمل کنند.

گیاه در 2 تا 3 درجه سانتی گراد شروع به رویش می نماید، ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش نعناع 10 درجه سانتی گراد می باشد. در آغاز رشد گیاه و تشکیل ساقه ها و برگهای جوان، سرما مناسب نیست و ممکن است باعث خشک شدن آن شود(اگرچه در این مرحله سرمای 8- درجه سانتی گراد را هم می تواند برای مدت کوتاهی تحمل کند).

درجه حرارت مناسب به منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس ، 18 تا 20 درجه سانتی گراد است. بعضی از محققان معتقدند که هر چند در درجه حرارتهای بالاتر(22 تا 25 درجه سانتی گراد) مقدار تولید اسانس در گیاه افزایش می یابد، ولی در مقدار«منتول» اسانس تاثیر منفی داشته و باعث کاهش آن می گردد.

نعناع گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط بلند روز (از نظر تابش نور)، سبب افزایش محصول نعناع شده و در سنتز اسانس آن نیز تاثیر مثبت دارد. از این رو، همواره توصیه می شود این گیاه در دامنه جنوبی تپه ها کشت شود. نعناع دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی باشد، لذا آبیاری مناسب در طول رویش این گیاه ضرورت دارد. نعناع در طول رویش به حداقل 700 تا 800 میلی متر بارندگی (آبیاری) نیاز دار. از این رو، آن را همواره باید در مناطقی که از نظر آب غنی اند کشت نمود.

گیاهان از 3 تا 4 هفته پس از رویش تا قبل از گلدهی به مقادیر مناسبی آب نیاز دارند و باید تحت آبیاری منظم قرار گیرند.

مقدار اسانس تولید شده در پیکر رویشی نعناع، با مقدار رطوبت خاک  رابطه مستقیم دارد، به همین دلیل برای تولید محصولی با کمیت و کیفیت مناسب، رطوبت خاک در طول رویش باید معادل 80% باشد. علاوه بر آب و نور کافی ، مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک برای کشت نعناع ضروری است و باعث افزایش عملکرد می شوند. خاک مناسب برای کشت این گیاه، خاک لوم شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. خاکهای چرنوزیوم (خاک سیاه) و پیت با ساختمان مناسب و حاوی مواد و عناصر غذایی کافی، برای کشت نعناع مطلوب می باشد.

«پی اچ» خاک برای نعناع ، بین 5 تا 8 مناسب است. باید از کاشت نعناع در خاکهای رسی و اشباع از آب و خاکهایی که «پی اچ» آنها بالاتر از 5/8 است، اجتناب نمود. به طور کلی خاکهی اسیدی و زهکشی شده، خاکهای مناسبی برای کشت نعناع می باشند.

عمليات زراعي:

عمليات زراعي جهت آماده سازي بستركشت عبارتند از:

1-     شخم در فصل پائيز با عمق 30-25 سانتيمتر بعد از توزيع نهاده هاي دامي.

2-     توزيع نهاده هاي شيميايي.

3-     ديسك به منظور خردكردن كلوخ ها و پوشش نهاده.

4-     انجام عمليات تسطيح و آماده سازي بستر دربهار بطوريكه رطوبت خاك از دست نرود.

زمان كشت :

تكثير گياه نعناع فلفلي بوسيله ريزوم و يا پاجوش مي باشد. بطوريكه ريزومها يا ساقه هاي زيرزميني را در اوايل پاييز (مهر ماه) و يا اواسط بهار (اواخر ارديبهشت – اوايل خرداد) به زمين اصلي منتقل مي كنند.

عمليات كشت :

با توجه به نياز آبي بالاي اين گياه و ميزان و سيستم آبياري منطقه زمين مورد نظر را مي بايست به كرتهاي مناسب تقسيم بندي كرده و سپس ريزومها را به قطعات 20- 15 سانتي متري قطعه قطعه كرده و با توجه به نوع بافت خاك در شيارهايي به عمق cm10- 5 (در خاكهاي سبك cm 10 ، در خاكهاي متوسط cm 8 و در خاكهاي سنگين cm 6- 5) به صورت رديفي كشت نمود.

ريزومها بايد با فاصله 20 سانتي متر از يكديگر خوابانيده شوند. توضيح اينكه فواصل بين رديفها در كشت نعناع 35 سانتي متر مي باشد. لازم به ذكر است كه باز كردن شيار جهت كشت حتماً با فاصله زماني بسيار كمي تا استقرار ريزوم صورت پذيرد و تخليه رطوبتي خاك به حداقل ممكن خود برسد. ضمناً پس از كشت نياز است حتماً آبياري صورت گيرد و با توجه به نياز آبي بالاي اين گياه انتخاب قطعه زميني كه دسترسي به منابع آب به راحتي ميسر باشد ضروري است.

عمليات داشت :

انجام آبياري منظم بسيار حائز اهميت مي باشد. مراحل مهم آبياري در كشت نعناع فلفلي عبارتند از :

1-     پس از رويش زماني كه ارتفاع گياه 10- 8 سانتيمتر است.

2-     پس از تشكيل شاخه هاي جديد.

3-     مرحله جوانه زني.

4-     پس از برداشت اول.

5-     پس از رويش مجدد گياه.

برگردان نمودن خاك بين رديفها در اوايل بهار بسيار ضروري است . همچنين افزودن مقادير 80-60 كيلوگرم /هكتار ، اكسيد پتاس 80-50 كيلو گرم /هكتار، اكسيد فسفر در پائيز سال دوم نتايج مطلوبي دارد.

انجام عمليات كولتيواتور بين رديفها با عمق مناسب درسالهاي دوم و سوم نيز مي تواند در افزايش عملكرد سهم بسزائي را داشته باشد. كنترل مزرعه از حيث آفات و امراض بسيار حائز اهميت است.

لازم به ذكر است كه ساير عمليات داشت در زمان مناسب و بر حسب ضرورت لازم الاجراست.

عمليات برداشت:

با توجه به شرايط كشت و آب و هوايي منطقه مي توان 4-3 بار در سال محصول را برداشت نمود. زمان مناسب جهت برداشت در مرحله گلدهي گياه بوده و جهت اين مهم، گياهان را از فاصله 5- 4 سانتي متري سطح زمين قطع كرده و سپس در سايه و در محلي كه داراي تهويه مناسبي باشد (يا خشك كن) انتقال داده و نسبت به خشك كردن آن اقدام مي نماييم.