کشت و پرورش ریحان

از ریحان به عنوان گیاهی دارویی ، ادویه ای و همچنین به عنوان سبزی تازه استفاده می شود . " بازیل " از کلمه یونانی " بازیلوس " مشتق شده و به معنای پادشاه است .چون قصر پادشاهان یونان باستان را با اسانس این گیاه معطر می کردند از این رو ، نام گونه مذکور( بازیلیکوم ) از کلمه پادشاه مشتق شده است .

ریحان در اکثر فارماکوپه ها به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است . ریحان از خانواده لامیاسه با عدد کروموزومی ( 2n = 48 ) گیاهی یک ساله ، علفی ، ایستاده ، تقریبا بدون کرک ،معطر و به ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر می باشد . مواد مؤثره پیکررویشی این گیاه اشتها آور است و برای معالجه برخی ناراحتی های قلبی ، همچنین برای مداوای بزرگ شدن طحال و درمان آفت دهان بکار می رود . بذر این گیاه آرام بخش ، مقوی ، محرک تمایلات جنسی و مدر است .از قدیم الایام گیاه ریحان به عنوان افزایش دهنده شیر مادران مورد استفاده قرار می گرفته است . لعاب بذر این گیاه در درمان سرفه ، آنژین ، ورم و التهاب کلیه و مجاری ادرار به کار می رود . مقدار مصرف برای تهیه دم کرده دو قاشق مربا خوری از خشک شده آن در هر فنجان آب است و از آن علیه بیماری های مجاری فوقانی تنفسی ، سدفه ، سیاه سرفه و در ورم مجاری ادراری استفاده می کنند . در مصارف خارجی ریحان را برای حمام های طراوت بخش و خصوصا به شکل اسانس مصرف می کنند و از آن در کمپرس روی زخم ها و به صورت غرغره نیز استفاده می کنند . اسانس ریحان خاصیت ضد قارچی و باکتریایی دارد . از این اسانس در صنایع آرایشی و بهداشتی ، صنعتی ، غذایی و دارویی نیز استفاده می شود .

ریحان در سطوح وسیعی در کشور های فرانسه ، آمریکا ( کالیفرنیا ) اندونزی ، مراکش ، اسپانیا ، مصر ، پاکستان و شمال آفریقا کشت می شود.

مشخصات گیاه :

ریحان گیاهی علفی و یک ساله است . منشأ این گیاه هند و ایران گزارش شده است . جنس " اوسیموم " شامل گونه های متعددی که مهمترین آنها عبارتند از : بازیلیکوم ، گراتیسیموم ، کانوم ، سانکتوم و کارنوسوم . گونه بازیلیکوم شامل بیش از ۶۰ واریته است که مهم ترین آنها عبارتند از :

مینی ما ، گلابراتوم ، آلبوم و دارکوپال .

ریشه ریحان مستقیم و مخروطی شکل است . طول ریشه بین ۱۰ تا ۱۶ سانتی متر می باشد . ریشه انشعاب های فراوانی دارد . ساقه چهار گوش و مستقیم است و انشعاب های کم و بیش فراوانی دارد . ارتفاع این گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر است . برگ ها به صورت متقابل بر روی ساقه قرار می گیرند . گل ها کوچک و به رنگ سفید یا صورتی روشن است که به صورت مجتمع روی چرخه هایی در انتهای ساقه های اصلی و فرعی ظاهر می شوند . در هر چرخه ۱۷ تا ۱۸ گل قرار می گیرد .

دانه سیاه رنگ یا قهوه ای تیره است . وزن هزار دانه 2/1 تا 8/1 است .

پیکر رویشی ریحان حاوی اسانس است . مقدار اسانس با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت و بین 5/0 تا 5/1 درصد است . ترکیبات تشکیل دهنده اسانس نیز متفاوت است و بر این اساس سه نوع اسانس قابل تشخیص است .

اسانس ریحان اروپایی : حاوی ۵۰ تا ۵۵ درصد " متیل کاویکول " و ۴۰ تا ۴۵ درصد " لینالول "است .

اسانس ریحان آفریقایی : این ریحان در مقایسه با ریحان اروپایی برگ های بزرگ تری دارد . اسانس این ریحان محتوی ۵۵ تا ۷۰ درصد "متیل کاویکول " و ۳۰ تا ۴۵ درصد کامفور است .

اسانس ریحان هندی : حاوی ۸۰ تا ۹۰ درصد " متیل کاویکول " است .

 از ترکیبات دیگر اسانس می توان "اوگنئول " ، " گرانیول " و " سینئول " نام برد .

پیکر رویشی ریحان همچنین حاوی ویتامین ب و ث و مواد تلخ است .

تحقیقات جوانمردی و همکاران بر روی ارقام محلی گیاه ریحان در ایران نشان داده است که این گیاه دارای ترکیبات فنلی بسیار متنوعی می باشد که در بین آنها رزمارینیک اسید بیشترین فراوانی را دارد . ترکیبات فنلی این گیاه از خاصیت آنتی اکسیدانی بالایی برخوردارند .

بذر ریحان چهار تا پنج سال از قوه رویشی مناسبی برخوردار است و در شرایط مناسب ۱۴ تا ۲۱ روز پس از کشت سبز می شود . دوره رویشی ریحان بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ روز است .

اولین گل ها در اواخر بهار ( خرداد ) ظاهر می شوند و گلدهر تا اواخر شهریور ادامه می یابد . چنانچه گیاهان در مرحلله گلدهی برداشت شوند ف در شرایط اقلیمی مناسب اواخر تابستان ( شهریور ) مجددا به گل می روند . میوه ها از اواسط تابستان ( مرداد ) به تدریج تشکیل می شوند .بذرها پس از رسیدن از گیاه جدا و به اطراف پراکنده می شوند .

نیازهای اکولوژیکی :

نیازهای اکولوژیکی گیاه ریحان شباهت زیادی به نیاز های اکولوژیکی مرزنگوشتر دارد . ریحان در طول رویش به هوای گرم و تابش نور کافی نیاز دارد . درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی بذر ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است . این گیاه به سرما بسیار حساس است . در طول رویش به آب کافی نیاز دارد ، به طوری که از بدو سبز شدن بذر تا برداشت پیکر رویشی به ۵۰۰ تا ۵۵۰ میلی متر بارندگی ( یا آبیاری ) نیاز دارد . ریحان در طول رویش به ۱۵۰۰ ساعت روشنایی نیاز دارد .

 همچنین به مواد و عناصر غذایی کافی نیازمند است .

 خاک مناسب برای کاشت ریحان خاک های با بافت متوسط یا خاک های لوم – شنی با مقادیر فراوان ترکیبات هوموسی است .

گونه گراتیسیموم نسبت به گونه بازیلیکوم در طول رویش به حرارت بیشتری ( ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ روز درجه ) نیاز دارد . نیاز ریحان به پتاس بسیار زیاد است . پتاس نقش عمده ای در افزایش عملکرد پیکر رویشی و همچنین افزایش عملکرد اسانس دارد .

تناوب کاشت :

ریحان را باید با گیاهانی به تناوب کشت کرد که نه تنها زمین را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند ، بلکه مانع از گسترش علف های هرز ریشه ای ( چند ساله ) نیز بشوند . گیاهان وجینی برای تناوب کشت با ریحان مناسب هستند .

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز :

کود های حیوانی پوسیده نقش عمده ای در افزایش عملکرد پیکر رویشی و اسانس ریحان دارد . تحقیقات نشان می دهد که برای تولید هر تن پیکر رویشی ، گیاهان ۱۸ کیلوگرم ازت ، ۸ کیلوگرم اکسید فسفر و ۱۵ کیلوگرم اکسید پتاس از زمین جذب می کنند .

قبل از کشت ریحان ، ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار ازت ، ۵۵ تا ۷۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس باید به عنوان مقادیر پایه ، به خاک اضافه کرد . فصل بهار هنگام آماده ساختن زمین ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار ازت و همچنین پس از اولین برداشت افزودن ۴۰ تا ۵۰ کیلوگرم در هکتار ازت به همراه آبیاری نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد .

 آماده سازی خاک :

کود حیوانی مورد نیاز پس از برداشت محصول قبل باید به خاک اضافه شود. کود های شیمیایی مورد نیاز گیاه را پس از انجام شخم عمیق باید به خاک اضافه کرد . اواخر زمستان بستر خاک را برای کشت ریحان باید آماده کرد .

 تاریخ و فواصل کاشت :

نیمه اول اردیبهشت زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است . در کشت مستقیم فاصله ردیف های کاشت بین ۴۰ تا ۵۰سانتی متر مناسب است . عمق بذر ریحان موقع کاشت باید بین 5/0 تا ۱ سانتی متر باشد . بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین سه تا چهار کیلوگرم است .

در کشت غیر مستقیم نیمه دوم اسفند زمان مناسبی برای کاشت بذر در خزانه زیر پلاستیک است . بذر ها در ردیف هایی به فاصله ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر در خزانه زیر پلاستیک کشت می شوند . عمق بذر ریحان در خزانه نیز باید بین 5/0 تا ۱ سانتی متر باشد . بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین یک کیلوگرم است . نشاء ها در ردیف هایی به فاصله ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر در زمین اصلی کشت می شوند . فاصله دو بوته در هر متر طولی ۳۰ سانتی متر مناسب است .

روش کاشت :

کاشت و تکثیر ریحان توسط بذر و به روش مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد .

کاشت مستقیم : کشت ریحان در زمان مناسب ، به صورت ردیفی در زمین اصلی انجام می گیرد . پس از کشت آبیاری مناسبی ضرورت دارد .

کاشت غیر مستقیم : از این روش معمولا در سطوح کم کشت استفاده می شود .

ابتدا بذرها را در زمان مناسب در خزانه زیر پلاستیک کشت می کنند . مقدار بذر برای هر متر مربع زمین متفاوت است و به کیفیت بذر بستگی دارد و بین ۱۰ تا ۲۰ گرم است . برای هر هکتار زمین به ۳۵۰ تا ۴۵۰ متر مربع پوشش زیر پلاستیک نیاز است . پس از آبیاری منظم و وجین علف های هرز سطح خزانه هنگامی که ارتفاع گیاهان به ۶ تا ۱۰ سانتی متر رسید ( پس از پنج تا شش هفته ) با رعایت فواصل ذکر شده آنها را باید به زمین اصلی منتقل کرد .

برای هر هکتار زمین به ۱۴۰ تا ۲۰۰ هزار نشاء نیاز می باشد .

مراقبت و نگهداری :

آبیاری منظم و به موقع گیاهان در زمین اصلی یا در خزانه و همچنین مواد و عناصر غذایی کافی نقش عمده ای در افزایش عملکرد ریحان دارد . مبارزه مکانیکی با علف های هرز ( توسط کولتیواتور ) ضرورت دارد . در کشت مستقیم پس از اینکه گیاهان دو تا سه برگی شدند آنها را باید تنک کرد به طوری که در هر متر طولی شش تا هفت بوته بماند .

بر روی ریحان آفت یا بیماری خاصی مشاهده نشده است . تنها انگل سس ممکن است مشکلاتی را برای رویش این گیاه ایجاد کند . با سوزاندن علف های هرز و یا گیاهان آلوده به سس تا حدود زیادی می توان آن را کنترل کرد .

 برداشت محصول :

بر حسب شرایط اقلیمی محل رویش دو یا حتی سه بار می توان به برداشت پیکر رویشی ریحان اقدام نمود .

اولین برداشت را می توان اوایل تابستان ( اوایل تیر ) انجام داد .دومین برداشت اواخر تابستان ( اوایل شهریور ) و سومین و آخرین برداشت را می توان تا قبل از فصل سرما ( اواخر مهر ) انجام داد . هنگام اولین و دومین برداشت گیاهان را باید از فاصله شش تا هشت سانتی متری از سطح زمین برداشت کرد اگر گیاهان از سطح زمین برداشت شوند امکان رویش مجدد را از دست خواهند داد .

چنانچه هدف از کشت ریحان استفاده به عنوان ادویه باشد باید پس از خشک کردن آنها را به قطعات کوچک ( 5/3 تا ۵ میلی متری ) تبدیل و سپس بسته بندی نمود . عملکرد پیکر رویشی خشک2/1 تا 2 تن در هکتار و مقدار اسانس ۸ تا ۱۰ کیلوگرم در هکتار خواهد بود .

جمع آوری بذر :

اگر هدف از کشت ریحان برداشت بذر آنها باشد محصول را یک بار برداشت میکنند و آن هنگامی خواهد بود که بذر ها کاملا رسیده باشند . در این مرحله کمیت و کیفیت مواد مؤثره پیکر رویشی بسیار نامناسب است . عملکرد بذر ریحان ۶۰۰ تا ۸۰۰ کیلوگرم در هکتار است .