اسانس ها ترکیباتی هستند محلول در چربی که دارای بو و عطر قوی میباشند و به کمک بخار آب فرار شده و جدا میشوند.این مواد اکثرا از طریق تقطیر با بخار آب از ماده گیاه بدست می آیند.با توجه به ارزش اقتصادی این دسته از ترکیبات اغلب با موادی که از لحاظ خواص فیزیکی و شیمیایی شبیه آنها هستند مورد تقلب قرار میگیرند.

با توجه به پیشرفت های بسیار قابل توجهی که در زمینه شناسایی این گونه ترکیبات از طریق روش های کروماتوگرافی لایه نازک و کروماتوگرافی گازی حاصل شده هنوز استفاده از روش های ساده در مورد شناسایی روغن های فرار اهمیت خود را حفظ نمودهاست.

روش های مزبور دستورالعمل هایی است که در این بخش بیان شده اند این روش ها عموما با توصیه های کمیسیون فنی سازمان بین اللمللی استاندارد در ژنو تطبیق مینمایند و در عمل نیز با دستورالعمل های مربوط به استاندارد کردن روش های تجزیه و شناسایی اختصاصی روغن های فرار قابل هماهنگی میباشد.
جداسازی اسانس ها:
روش های جداسازی اسانس ها بر اساس مکانیسم جداسازی میتواند روش حلالیت و یا روش فراریت باشد و به دو دسته استخراج و تقطیر تقسیم شده همچنین روش دیگری نیز برای استخراج اسانس ها عمدتا مرکبات استفاده میشد که فشردن نام دارد.

اسانس گیری به روش استخراج:

ما با دو نوع حلال قادر به استخراج اسانس ها از گیاهان گیاهان هستیم نخست حلال های فرار و دوم حلال های غیر فرار که هر دو در زیر توضیح داده شده است

استخراج با حلال های غیر فرار:

بطور کلی حلالهایی را که در استخراج به کار می روند می توان به دو دسته فرار و غیر فرار (چرب) تقسیم بندی نمود. اگر عمل استخراج در دمای محیط انجام گیرد این روش انفلوراژ (Enflurage) و اگر در دمای بالا صورت گیرد ماسیراسیون (maceration) نامیده می شود. روش انفلوراژ به طور عمده برای یاس، tuberose و گاهی برای شکوفه های پرتقال و نرگس به کار می رود و روش ماسیراسیون برای گل رز، شکوفه های پرتقال، بنفشه و … استفاده می شود.

ماسیراسیون(maceration)

این فرایند شامل غوطه ور کردن گلها در روغنهای داغ با دمای 60 تا 70 درجه است. به استثناء یاس و tuberose همه گلها و به خصوص رز را با این فرایند اسانس گیری می کنند. گل با چربی برای 12 تا 48 ساعت هم زده می شود بعد محتویات ظرف بر روی الک خالی شده تا روغن از گلها جدا شود روغن صاف شده را با گلهای جدید مخلوط می کنند و این عمل را آنقدر ادامه می دهند تا روغن اشباع گردد.

انفلوراژ (Enfleurage)

در این روش شکوفه گلها در لابلای چربی (در دمای محیط) خوابانیده می شود. به این صورت که درون قالبهای چوبی به نام chasis ، صفحات شیشه ای را که دو طرف آن توسط چربی یا برس مالیده شده و شکوفه ها به صورت تنک بر روی چربی پراکنده شده قرار می دهند. سطح تماس را توسط شیارهایی که با کاردک چوبی ایجاد شده افزایش می دهند و به این ترتیب چندین قالب چوبی روی هم قرار داده می شوند. بعد از یک روز یا دو روز بستگی به نوع گل ، گلهای تازه را جایگزین می کنند و عمل تعویض گلها را آنقدر ادامه می دهند تا چربی ها اشباع گردند محصول نهایی «پماد تطهیر» (pomads for washing) نام دارد چربی مورد استفاده می تواند چربی تصفیه شده خوک و یا چربی اطراف احشاء گوساله باشد. به جای چربی همچنین می توان از روغن زیتون یا پارافین مایع استفاده کرد. اسانس موجود در این چربی اشباع شده را توسط استخراج با الکل جداسازی می نمایند.

استخراج با حلالهای فرار:

این فرایند اولین بار توسط روبی کوت(Robiquet) در سال 1835 تجربه شد که گلهای Tonquille را با اتر استخراج نمود. در حال حاضر از جمله حلالهایی که کاربرد وسیع دارد می توان پترولیم اتر و اتانول را نام برد.

استخراج اسانس با بوتان

استفاده از بوتان دوره جدیدی را برای تولید کنسانتره ها (concretes) آغاز کرد، این روش از بقیه روشها گرانتر است زیرا حلال در حرارت معمول نیست بلکه در دمایی بین 10- تا 20- درجه سانتی گراد کار می کند.

استخراج با گازکربنیک

گازکربنیک در فشار زیاد و نقطه بحرانی حلالیت بسیار زیادی دارد که با استفاده از تکنیکهای مناسب و در فشار و دماهای مختلف می توان از این خاصیت برای اسانس گیری استفاده نمود مزیت این روش در مقایسه با سایر روشها آن است که به هیچ وجه باعث تجزیه و هیدرولیز ترکیبات مختلف اسانس روغنی نمی گردد به علاوه بسیاری از ترکیبات که با روشهای دیگر قابل جداسازی نیستند با این روش جداسازی می گردد. دستگاه استخراج با CO2 طوری طراحی می گردد که بتواند حداکثر تا فشار bar300 و دمای 200 درجه سانتی گراد را تحمل کند(هر چند این کار در دمای 20 درجه و فشار 55 بار انجام می گیرد) گازکربنیک مایع پس از عبور از گیاه و جداسازی اجزاء قابل حل در CO2 وارد ظرفی می شود که باعث تبخیر CO2 گردیده و عصاره را بر جای می گذارد. با توجه به آنکه گازکربنیک مایع یک حلال لیپوفیل است ترکیبات قطبی در آن نامحلول هستند.

معایب روش استخراج:

همراه شدن عصاره با برخی ترکیبات چرب: این مشکل را می توان توسط تقطیر استخراجی (Extractive distillation) برطرف نمود. روش دیگر استفاده از روش Batch است به این صورت که حلال با عصاره ناخالص در یک دستگاه موسوم به Batteuse برای 24 ساعت هم زده می شود بعد آن را صاف می کنند. برای تکمیل جداسازی می توان از انجماد در -20°C استفاده نمود.
همراه شدن عصاره با مواد رنگی: تقطیر با بخار در خلاء، قرار دادن در معرض نور فرابنفش و … از روشهای رنگزدایی است.

 اسانس گیری با روش تقطیر:

در اسانس گیری با روش های تقطیر چگونگی شرایط تقطیر از جمله فشار بخار، درجه حرارت و مدت زمان اسانس گیری با توجه به نوع گیاه متفاوت است. در نهایت اسانس روغنی به رنگ زرد کمرنگ تا سبز روشن نسبت تولید می شود. بازده اسانس گیری به پارامترهایی مثل نسبت اسانس روغنی تولید شده به وزن گیاه مصرف شده و درصد رطوبت موجود در اسانس بستگی دارد.
اسانس گیری به یکی از روش های تقطیر با آب، تقطیر با آب و بخار و تقطیر با بخار آب، از گیاه انجام می شود.

تقطیر

در این روش اجزاء معطر غیر قابل حل در آب (آبگریز) که عمدتاً نقطه جوش بالاتری از آب دارند جداسازی می گردند! روشهای گوناگونی برای جداسازی اسانس روغنی از گیاه همگی تحت عنوان تقطیر به کار می رود. انتخاب روش مناسب به ماهیت محصول و میزان بازده قابل انتظار بستگی دارد این روشها عبارتند از:

پدیده ای که طی عمل تقطیر اتفاق می افتد آن است که بخار با عبور از سلولهای گیاهی و بعضاً شکافتن جداره سلول آن باعث تبخیر اسانس گیاه می گردد ، از آنجا که اسانس روغنی اجزاء غیر قابل حل در آب را تشکیل می دهد مخلوط اسانس با آب را می توان یک مخلوط غیر قابل امتزاج دانست، لذا فشار کل برابر مجموع فشار بخار اجزاء می شود!( یعنی در این حالت فشار جزئی با فشار بخار برابر می گردد)، لذا اسانس به کمک فشاربخار آب در نقطه جوشی پایینتر از نقطه جوش نرمال خود تبخیر می گردد و همراه بخار آب به داخل کندانسور حمل می شود، بهتر است بخارات حاصله سریعاً وارد کندانسور گردند.

الف- روش تقطیر با آب:

در این روش بسیار قدیمی و ساده گیاه به صورت مستقیم در داخل آب حرارت داده می شود. بخارات حاصل پس از عبور از کندانسور مایع شده در ظرف گیرنده جمع آوری می شوند این همان روشی است که در گلاب گیری سنتی از آن استفاده می شود. در این روش اگر قسمتی از گیاه با آب پوشانده نشده با جدار ظرف در تماس باشد در اثر حرارت مستقیم می سوزد و تولید بوی نامطلوب می کند. همچنین برخی از ترکیبات موجود در اسانس در محیط آبی هیدرولیز شده و بر کیفیت اسانس نهایی تاثیر می گذارد. به منظور فائق آمدن بر این مشکلات از روش های تقطیر با بخار آب یا روش ترکیبی استفاده می شود

ب- تقطیر با بخارآب:

در این روش گیاه با آب در تماس نیست بلکه در ظرفی جداگانه در مجاورت بخار آب اشباع قرار می گیرد ( بخارآب از منبع دیگری تأمین می گردد.

در مواردی که تخریب حرارتی گیاه یا هیدرولیز شدن اجزاء استری در آب مسأله است اجزاء معطر این گیاهان با استفاده از مکانیسم حلالیت ( روش شستشو یا استخراج با حلال) جداسازی می گردد.

اسانس گیری به روش فشردن:

این روش ها بیشتر برای استخراج اسانس روغنی پوست مرکبات به کار برده میشود اسانس های پوست مرکبات نسبت به حرارت حساس و بسیار ناپایدارند به همین دلیل برای استخراج آن ها از روش فشردن استفاده میشود

مطالعه بیشتر: برای مطالعه بیشتر  راجع به اسانس ها میتوانید مجموعه مقالات اسانس گیری از گیاهان دارویی را دانلود کنید

دانلود

***همچنین میتوانید مقاله تخصصی تر در مورد ساختمان شیمیایی اسانس ها(اجسام عطری) را از اینجا دانلود کنید

دانلود

***آموزش کار با دستگاه های آزمایشگاهی رشته گیاهان دارویی

این کتاب به معرفی اجزا،آموزش کار،موارد ایمنی،کالیبراسیون،روش کار و... با دستگاه های آزمایشگاهی مرتبط با رشته گیاهان دارویی میپردازد