کتیرا

 منظور از فضای سبز شهری، نوعی از سطوح کاربری زمین شهری باپوشش های گیاهی انسان ساخت است که هم واجد بازدهی اجتماعی و هم واجد بازدهیاکولوژیک باشند. فضای سبز شهری از دیدگاه شهرسازی در بر گیرنده بخشی از سیمای شهراست که از انواع پوشش های گیاهی تشکیل شده است و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی درکنار کالبد بی جان شهر، تعیین کننده ساخت مرفولوژیک شهر است.

بنابراین دارایی سبزیک شهر، صرف نظر از فضای سبزی که توسط شهرداری اداره می شود، از مجموع فضای سبزخصوصی، فضای کوچک دارای گیاهان خودروی و زمین های متعلق به دولت تشکیل می شود. رشدصنعت و افزایش جمعیت در شهرها، به ساخت و سازهای سودگرایانه منجر شده است. این ساختو سازها به مسائل و تامین حداقل نور و هوا در مناطق شهری توجهی نداشته است.

از سوی دیگر، ضرورت ایجاد کاربری های جدید شهری، برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون و اسکان جمعیت به تدریج باعث کاهش سهم فضای سبز و باغهای شهری شده است و در نتیجهموجب آلودگی محیط زیست شده است. فضاهای سبز شهری به عنوان ریه های تنفسی شهرها بهشمار می روند و در شهرها افزون بر عمل کرد های زیبایی شناختی، اجتماعی و ساختکالبدی شهر، روی تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، لطافت هوا، کاهش آلودگی صوتی،افزایش نفوذ پذیری خاک، کاهش سطح ایستایی، بهبود شرایط بیوکلماتیک در شهر و جذب گردو غبار تاثیر دارند پوشش گیاهی یک منطقه در حقیقت از یکایک گونه های وضعیت آب و هوایی و نوع خاک حدود گونه خاص را تعیین می کند. کیفیت محیط زیست شهری با امکانات و تاسیسات فضای سبز ارتباط مستقیم دارد.

در ادوارگذشته در کنار توجه به تفرج روح و زیبایی، جنبه دارویی و اقتصادی کشت گیاهان درفضای سبز و باغها مدنظر بوده و در همه آنها از باغ معلق بابل مربوط به سالهای قبلاز میلاد مسیح تا پردیسهای ایرانی مربوط به قرن پنجم میلادی ضمن رعایت جنبه هایزینتی و هنری گیاهان کاشته شده، مصارف خوراکی، دارویی، صنعتی، دفع آفات و مانند آنمورد توجه جدی بوده است و در چهارچوب سنت و اصول، هیچ چیز بی مورد و یا تنها برایزیبایی وجود نداشته بلکه آنچه مفید و لازم بوده زیبا عرضه شده است. از جمله گیاهاندارویی که در احداث باغهای عمومی در ایران مورد استفاده قرار گرفته می توان ازاقاقیا، بیدمشک، خرزهره، زوفا، سنجد تلخ، ریش بز، بابونه، گل انگشتانه، زرشک، ختمی،گل ساعتی، گل سرخ، گاوزبان، همیشه بهار، گلرنگ، زعفران و مانند آنها نام برد. درکشورهای دیگر گیاهانی مثل پدوفیل و ذغال اخته در فضای سبز کاشته می شده است.

معمولاگیاهان دارویی در مدت کوتاهی، سطح خاک را فرا می گیرند و به علت سبزی و کوتاهی شانزیبایی خاصی را پدید می آورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پر توقع نبوده و آببسیار زیادی نیاز ندارند. همچنین برخی از آنها در برابر شوری خاک مقاومند و دوام و عمر طولانی و سازگاری و استقامت بالایی دارند

  مزایای استفاده از گیاهاندارویی در فضای سبز

افزایش تنوع در فضای سبز: در کشور ایران اقلیمهای متفاوتیوجود دارد بنابراین تنوع گیاهان دارویی آن نیز زیاد است. با توجه به سازگاریها وتوانائیهای گیاهان دارویی که مورد اشاره واقع شد، بکارگیری این گونه ها در فضای سبزتنوع گونه ها و اکوتیپ ها (از نظر رنگ، فرم، اندازه و سازگاری) را دوچندان می کند وضریب اطمینان موفقیت طرح و انعطاف طراحی بیشتر می شود. وجود گیاهان دارویی در فضایسبز نشانه ای از توانایی اقلیمی و احوال فرهنگی منطقه است، در حالیکه استفاده ازگونه های انگشت شمار و غیربومی در فضای سبز شکنندگی اکوسیستم های احداثی را بهمراهدارد.
  حفظ ژرم پلاسم گیاهان دارویی: چنانچه یک جامعه گیاهی به خاطر نجات ازخطر انقراض مورد حمایت انسان قرار گیرد ناچار به زندگی در محدوده طراحی شده توسطانسان می شود. این محدوده ها شامل باغهای گیاهشناسی و فضای سبز و در بهترین حالاتمحیط های طبیعی قرق شده می شود. در این مجموعه ها، حفاظت انسان از گیاهان منجر بهحذف پدیده های طبیعی مانند چرا، بیماری و آفت، سیل، آتش سوزی و خشکسالی، رقابت ومانند آن می شود. بنابراین طی نسلهای متوالی ژنهای مفید که عامل دوام موجود درمقابل این شرایط هستند از این نسلها حذف می شود. در مورد گیاهان دارویی، این عمل بابرداشت گزینشی گیاهان دارویی سالم و قوی از طبیعت توسط انسان تشدید می گردد و درعوض فراوانی ژنهای غیرمفید که در شرایط طبیعی مرتباً تحت گزینش طبیعی و حذف قرار میگیرند. به نحو چشمگیری افزایش می یابد. به این پدیده رانده شدن ژنتیکی می گویند کههرچه جوامع گیاهی و جانوری محدودتر باشد، این پدیده با شدت بیشتری رخ می دهد

درنتیجه این رخداد علیرغم حفظ فرم ظاهری گونه، توانمندی های آن گونه در مقابل شرایطگزینشگر محیط طبیعی به شدت نقصان می یابد و در صورت راهیابی گونه به محیط طبیعی ویا کاهش حمایت انسان، جاندار به سرعت منقرض می گردد. راه جلوگیری از این خطر، توسعههمه جانبه جوامع گیاهی و جانوری در اقلیم های متنوع است. مروری گذرا بر کل مساحتپارکهای شهری، کمربندهای سبز و پارکهای جنگلی موجود و تنوع اقلیمی کشور نشان می دهدکه سطح قابل توجهی از زمینهای قابل کشت در اقلیمهای گوناگون به احداث فضای سبزاختصاص یافته است. با توجه به اینکه برای رسیدن به استانداردهای بین المللی فضایسبز سرانه، به فضای سبزی با چند برابر سطح موجود نیازمندیم، سطح فضای سبز لازم چندبرابر خواهد بود و با واردکردن گیاهان دارویی در فهرست گیاهان مناسب برای فضای سبزجامعه گیاهان دارویی گسترش قابل توجهی پیدا می کند که بعلت این گستردگی سطح واقلیم، تعداد زیادی از عوامل طبیعی اثر خود را بر گیاه اعمال می کنند و علاوه بر آنبرداشت از طبیعت هم کاهش می یابد. چنانچه در اثر اقبال عمومی، گیاهان دارویی بهفضای سبز مدارس، منازل و داخل آپارتمانها و روی پشت بامها راه یابد، به انقلابی سبزدر این زمینه دست خواهیم یافت.
  جبران بخشی از هزینه ها: اختصاص منابع مرغوب آبو خاک به احداث فضای سبز که بواسطه رشد شهرهای بزرگ در اراضی درجه یک کشاورزی امریغیرقابل اجتناب گردیده است، سطح وسیع و در حال گسترش فضای سبز و هزینه های کاشت وداشت و کادر فنی و اجرایی احداث فضای سبز، بهای سنگینی است که شهروندان برای سلامتخود و محیط زیست باید پرداخت کنند، بهایی که صرفه جویی و گریز از آن، مخارج بهداشتیو هزینه های اجتماعی بسیار بیشتری ببار خواهد آورد.

در دید کلان برآورد ارزشهایمعنوی زیست محیطی، حفاظتی، تفریحی و مانند آن در فضای سبز نیاز به امکاناتی گستردهو تخصص هایی است که بتوان بر اساس آن به بیان ارزش واقعی پرداخت. این ارزشها برایاکثریت مردم بخوبی ارزش های ریالی قابل لمس نیست. با کشت گیاهان دارویی در فضای سبزبخشی از هزینه های ریالی قابل بازیافت است و با توجه به نزدیکی این مکانها به مراکزصنعتی و تجاری هزینه حمل و نقل نیز کاهش می یابد. نیاز آبی گیاهان بومی معمولاًکمتر از گیاهان غیربومی است که این امر صرفه جویی در مصرف آب آبیاری است. در اینمسیر فرصت شغلی ایجاد می شود و داوطلبانی مانند فارغ التحصیلان کشاورزی و منابعطبیعی، محصلین مدارس، بازنشستگان و افراد عادی در قبال درصدی از سود می توانندمراحل دیگری از تولید مانند برداشت، جداسازی و خشک کردن گیاهان دارویی را انجامدهند.
  تأمین اهداف آموزشی، تحقیقاتی و گردشگری: علیرغم سابقه طولانی استفادهاز گیاهان دارویی و وجود انواع گیاهان دارویی در کشور متأسفانه درصد کمی ازفرهیختگان جامعه و تحصیلکردگان علوم گیاهی، کشاورزی و منابع طبیعی با این گیاهانآشنا هستند و برای افزایش آگاهیهای اجتماعی، در این زمینه باید آموزش مسئولین ودولتمردان، مردم عادی و تحصیلکردگان از مقاطع دبیرستان تا دانشگاه و حتی متخصصینفضای سبز بصورت عمومی و رایگان صورت گیرد. کاشت گیاهان دارویی در فضای سبز امکاناین آموزش را فراهم می کند. در کشورهایی مثل شیلی و هند افزایش نجومی و سالیانه سطحفضای سبز مرهون توجه به آموزش عمومی و مشارکت مردمی است.
در امر پژوهش، گرچهافراد محدودی در امر کشت و کار گیاهان دارویی تخصص دارند، توسعه کمی شناخت گیاهاندارویی قدم گذاری در مراحل بعدی امر پژوهش را ممکن می سازد. اختصاص فضای سبزمحیطهای آموزشی به کشت گیاهان دارویی، زمینه برای تحقیق در جنبه های مختلف گیاهاندارویی را ممکن می سازد و سازگاری این گونه ها را معلوم می کند. در شهرهایی کهجاذبه های گردشگری دارند، وجود باغهای گیاهشناسی و فضاهای سبز دارای گونه های بومیکشور و گیاهان دارویی تأثیر بسزایی در جذب گردشگران متخصص بدان شهرها دارد.
  کنترل فرسایش بادی: در مکانهایی که زمین به اختیار و یا از روی اضطرار بصورت آیشرها می شود و زمان آیش با وزش بادهای شدید و یا رواناب ناشی از بارندگی روبروست،یکی از راههای بسیار مؤثر در کنترل فرسایش خاک، بر جای گذاشتن بقایای محصول قبل ازآیش است. بقایای محصولاتی مانند کرچک و ماریتیغال که تنها بذر آنها برداشت می شود،برای تأمین این هدف مناسب به نظر می رسد. همچنین استفاده از گیاهان دارویی چندسالهمانند زوفا، اسطوخودوس و آویشن می توانند در کنترل فرسایش بسیار مؤثر باشند. بومادران استاندارد تحمل نسبتاً خوبی در مقابل چرای احشام دارد. کاشت گیاهانی مانندسنا، اکاسیا و اکالیپتوس در مجاورت کویر، موانع مناسبی در جلوگیری از پیشروی کویرهستند. خارشتر، کور و هندوانه ابوجهل با شیبهای تند بسیار سازگارند، بنابراین کشتآنها در زمینهای شیب دار می تواند عامل مهمی در حفظ خاک باشد. گیاهان دارویی نظیراکالیپتوس جهت احداث بادشکن و جلوگیری از فرسایش بادی بسیار مؤثر هستند. بنابراینگیاهان دارویی در ارائه خدمات بوم شناختی نیز بسیار توانمند هستند.
نکات مهم دربکارگیری گیاهان دارویی در احداث فضای سبز الف)سازگاری گیاه: هر گیاه دارای میداناکولوژی خاصی است. یعنی بهترین میزان رشد آن در شرایط اقلیمی بخصوصی حاصل می شود. بررسی پوشش گیاهی بومی هر منطقه می تواند بعنوان راهنمایی مفید جهت انتخاب گیاهانباشد. گیاهان دارویی ایران بعلت اینکه عملیات اصلاحی روی آنها انجام نشده است. عموماً بصورت توده بومی هستند. بنابراین دامنه سازگاری (میدان اکولوژی) نسبتاًوسیعی دارند. سازگاریهای مطلوب گیاهان دارویی در طراحی فضای سبز شامل موارد ذیل میباشند.
۱) تحمل خشکی، شوری و قلیایی بودن خاک: گیاهان دارویی مانند اقاقیا،اکالیپتوس، داتوره، سنجد، رزماری، اسطوخودوس، گل محمدی، کرچک (قرمز) و ختمی دارایحدود تحمل نسبتاً خوبی به شوری، خشکی، و قلیایی بودن خاک هستند.
۲) تحمل تشعشعشدید خورشید: گیاهانی مانند رزماری، اسطوخودوس، بومادران، سانتولینا، اقاقیا و مورددر مجاورت سطوح آسفالت و سنگ فرش که انعکاس شدید تابش را باعث می شوند، مقاومت خوبیدارند در حالیکه بسیاری از گیاهان دیگر دچار خورشیدی شدن می شوند که منجر به تجزیهکلروفیل و نهایتاً مرگ گیاه می شود.
۳) تحمل شرایط ماندابی: در مناطقی که سطح آبتحت الأرض بالاست گیاهانی مانند اکالیپتوس بخوبی رشد کرده و در کاهش آب تحت الأرض وخشکاندن خاکهای اشباع نقش اساسی دارند. پونه و نعناع از دیگر گیاهان متحمل شرایطماندابی هستند.
۴) تحمل هرس شدید: گیاهانی مانند مورد، رزماری، اسطوخودوس ودارچین براحتی شکل پذیرند و متناسب با هدف و مکان انتخاب شده در فضای سبز قابل شکلدهی هستند.
۵) سازگاری با سطوح شیب دار: در شیب های تند بزرگراه ها و یا درپارکهای کوهستانی می توان از گیاهان دارویی مانند کورک، خارشتر، شیرخشت و گونه هاییاز جنس علف چای استفاده کرد. همچنین جهت پوشش دیوارهای بتونی که برای مهار شیب هاساخته می شوند می توان از بنه، زرشک معمولی، گل محمدی، برگ بو و سماق بهرهجست.
۶) سازگاری با آلودگیهای محیط های شهری و صنعتی: گروهی از گیاهان دارویی دربرابر آلودگیهای هوا، گرد و غبار، اشعه ماوراء بنفش و آلودگی صوتی تحمل خوبی از خودنشان می دهند. انواع رز مثل گل محمدی دی اکسید گوگرد (So۲) را در نسوج خود تثبیت میکنند. اقاقیا، نمدار و فندق در کاهش شدت آلودگی صوتی بسیار مؤثر است و گل سرخ وداتوره فلوراید اطراف کارخانجات آلومینیم سازی را جذب کرده و نسبت به آن تحمل نشانمی دهد. گیاه نمدار (زیرفون) به ازن (O۳) متحمل است. گیاه ژینکو نسبت به آلودگی هواتحمل زیادی دارد.
ب) تأثیر گیاه بر سلامت انسان: توجه به رایحه درمانی و گلدرمانی در پزشکی مدرن در پی بررسی ابداعات گذشتگان در این هنر بوسیله تجهیزاتپیشرفته امروزی نقش گیاهان در پیشگیری و درمان بیماریهای جسمی و روانی را بیش ازپیش نمایان می کند. گیاهانی مانند اکالیپتوس، کاج، انواع بید، افرا و زبان گنجشک باتولید مواد شیمیایی (فیتونسیدها) و انتشار آنها در هوا باعث از بین رفتن قارچها،باکتریها و برخی حشرات مضر و همچنین ایجاد حالت آرامش و خلسه در انسان می شوند. اینمواد آلی گاهی ویتامین های جوی نامیده می شوند. گل بابونه، گل محمدی، بیدمشک و سنجدرایحه دل انگیز و آرامبخشی در فضا پراکنده می کنند.
ج)زیبایی گیاه: گیاهان باتنوع در فرم، اندازه و رنگ هر کدام می توانند زیبایی خاصی را باعث شوند.گیاهاندارویی مناسب برای فضای سبز:
۱) از نظر دوره رویش: انواع یکساله (بابونه)،دوساله (مغربی) و چندساله (گل گاوزبان و رزماری)
۲) از نظر رنگ گل، شاخه و برگ: رنگ گلهای آبی (رزماری، اسطوخودوس)، زرد (مغربی و علف چای)، زرد و نارنجی (گلرنگ،همیشه بهار) سفید، بنفش، صورتی (زوفا، ماریتیغال، گل محمدی) و انواع رنگهای دیگر (ختمی) در بین گیاهان دارویی دیده می شود. از نظر رنگ اندام هوایی، زیتون،بومادران، سانتولینا و اسطوخودوس دارای شاخ و برگ خاکستری هستند، عناب برگهایی بهرنگ سبز براق دارد و بومادران استاندارد دارای اندام هوایی به رنگ سبز چمنیاست.
۳- از نظر اندازه: انواع بوته ای کوتاه (گل گاوزبان، زوفا و علف چای) متوسط (کرچک و گل محمدی) و انواع بلند (عناب، اکالیپتوس، سنجد، سنا، سپستان) و گونه هایدارای اندامهای هوایی رونده (توت روباه) هستند. گیاهانی مانند غارگیلاس و خرزهرههمیشه سبز است.
د) سهولت کاربرد گیاه: نگهداری و کشت گیاهان مورد استفاده درفضای سبز باید آسان باشد. اکثر گیاهان دارویی براحتی از طریق بذر، قلمه، پیوند،خوابانیدن، ریزوم، غده و مانند آن تکثیر می شوند و در مجموع نسبت به دیگر گیاهان،آفات و بیماریهای کمتری دارند

.
انتخاب گونه های جدید گیاهی

در انتخاب وبررسی انواع گونه های گیاهی جدید موارد ذیل، بایستی مد نظر باشد.
۱) سازگاری: سازگاری گونه گیاهی معرفی شده با خصوصیات آب و هوائی منطقه این امر باعث بالا رفتنقدرت رشد، تکثیر و در نهایت بقای گونه می گردد.
۲) زیبایی و ظاهر آراسته: گونهجدید گیاه به نحوی که شکل و ظاهر گیاه مناسب محل مورد نظر باشد، که در این رابطهدیدگاه و نظر کارشناس فضای سبز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. عدم استفاده مناسباز یک گونه گیاه در محل مورد نظر، باعث کاهش زیبایی محوطه گردیده ضمن آنکه گاهیممکن است باعث بروز مشکلاتی گردد به عنوان نمونه چنانچه از گیاهان انبوه در حواشیمعابر و پیاده رو استفاده گردد، باعث کاهش دید رانندگان و ممانعت از توجه آنها بهعابرین پیاده که در انتظار عبور از خیابان هستند، می گردد و همین امر باعث بروزحوادثی می شود.
۳) خصوصیات فیزیولوژیک و مرفولوژیک گیاه: گاهی صمغ تانن و سایراسانس های موجود در بخش های مختلف انواع گیاهان باعث وارد گردیدن لطماتی به اقشارمختلف بخصوص کودکان می گردد زیرا کودکان از روی کنجکاوی و یا بازیهای کودکانه درتماس با این پیکره های گیاهی بوده و حتی بخشی از برگ و غیره را در طی بازیهایکودکانه تناول می نمایند که در آنها ایجاد مسمومیت می نماید، لذا توجه به ایمنیاقشار مختلف این موضوع دارای اهمیت بسزائی است.
۴) ایجاد آرامش خیال بیننده وجلب متخصص: ایجاد تنوع در فضای سبز به نحوی که هم باعث آرامش بازدیدکنندگان و همباعث جلب متخصصین و علاقمندان شود و به طور کلی خواسته های همه اقشار را تأمیننماید؛ چه افرادی که جهت فرار از ناملایمات زندگی به دامن طبیعت پناه آوردند و چهآنهایی که در پی یافتن طرحهای نوین ، الگوبرداری تحقیق و غیره هستند، بسیار حائزاهمیت است.
۵) پرهیز از یکنواختی و روی آوردن به استفاده ترکیبی از گونه ها: سالها است که فضای سبز شهری سطح مالامال از درختان صنعتی، جنگلی چون چنار، نارون،زبان گنجشک گردیده است و سالها است که مهمترین پوشش سطح زمین در پارکها، مبادین وبلوارها چمن است، حال آنکه مشخص گردیده است که بیشترین آلرژی از طرف گیاهان فوقحادث می گردد و چمن نیز با توجه به وضعیت خشکسالی ها و کمبود آب و همچنین هزینه هایبالای نگهداری، حداقل در پاره ای از مناطق که امکانات و بودجه وسیع و کلان در دسترسنیست، کاملا از چرخه کشت و فضای سبز خارج گردیده است.

گرچه اهمیت گیاهان داروئی دربخش پزشکی و داروسازی بر همگان واضح و مشخص ولی استفاده از این گیاه به عنوانگیاهان جدید در فضای سبز دیر زمانی که اهمیت یافته است، اکثر گیاهان مورد نظر جهتکشت در فضای سبز گیاهان همیشه سبز هستند که ظاهر سبز آنها در تمام فصول سال جلوه مینماید. این گیاهان دارای سطح برگ سبز دائمی هستند. برخی از آنها را می توان به طورترکیبی با سایر گیاهان استفاده نمود و پاره ای از آنها حتی می توانند جایگزینگیاهان پوششی چون چمن گردند.