کتیرا

Melissa officinalis

بادرنجبویه گیاهی است علفی پایا معطر به ارتفاع 120-30 سانتیمتر و یا گاهی بیشتر با ساقه افراشته منشعب با پوششی متراکم و یا تنک از کرک های ظریف غده ای دارا یا بدون پوشش کرکی متشکل از موهای بلند پراکنده. برگ ها تخم مرغی پهن تا لوزی و یا بیضوی شکل و به طول 2 تا 8 سانتیمتر ( گاهی بیشتر ) و عرض 1.5 تا 4.5 سانتیمتر ( گاهی بیشتر ) و دارای پوششی از کرک های نرم خوابیده تا کرک های پراکنده و یا تقریبا بدون کرک است.
 نوک برگ و تیز و یا کند و قاده ان گوه ای تا قلبی شکل و حاشیه دالبر است به استثنا قاعده برگ. برگ های مربوط به گل آذین ( برگک ها ) مشابه بقیه برگ ها بوده , قاعده قلبی و یا گوه ای و حاشیه دالبر – مضرس است. گل ها درون چرخه های غیر متراکم محوری و هر کدام دارای 10-5(3 ) گل است.

براکته های گل ها کمابیش هم اندازه مستطیلی – سرنیزه ای یا بیضوی , نوک تیز یا منقار دار , دمبرگ دار است و کاسه گل استوانه ای 13 رگه ای به طول حدود 7 میلیمتر  دولبی بوده لب بالایی تقریبا در راس فرورفته دارای 3 دندانه منقار دار کوتاه دو دندانه لب پایینی بلند تر سر نیزه ای دارای نوک خاری – منقار دار دراز است. کاسه گل میوه دار و به صورت پنج گوشه است.
جام گل از کاسه گل بیرون زده دارای لوله خمیده به طول 15-13 میلیمتر سفید یا قرمز فاقد کرک دولبی لب بالایی در راس فرورفته افراشته تخت لب پایینی سه لبه ای که لبه وسطی پهن تر از بقیه بوده و قلبی شکل می باشد. پرچم 4 عدد که دوتای پایینی دراز ترند. فندقه به طول 2-1.5 میلیمتر تخم مرغی در قاعده خیلی باریک دارای سطح سیقلی و به رنگ قهوه ای است. 

دامنه انتشار:

پراکنش این گونه شرق و جنوب اروپا منطقه مدیترانه آناتولی عراق ترکمنستان پاکستان قفقاز پامیرو ایران است. در ایران در : شمال ( جنگل گلستان , گنبد کاووس , طالش ) در آذربایجان ( حسن بگلو ) غرب ( کرمانشاه , ریجاب , بیشه لرستان ) در تهران ( ارتفاعات توچال , پس قلعه , بین کرج و قزوین) می روید.

اندام دارویی:

اندام دارویی گیاه را برگ ها تشکیل می دهند. برگ ها علفی - غشایی با پهنکی به طول تا 8 سانتیمتر و عرض تا 4.5 سانتیمتر می باشد برگ های پایینی دارای قاعده قلبی شکل و بالایی ها دارای قاعده دندانه ای سر تیز گوه ای است. تمام برگ ها دارای حاشیه هلالی دندانه ای پهن بوده راس برگ تیز یا کند سطح بالایی تقریبا بدون کرک با رنگ سبز تیره سطح زیرین به جز در طول رگه ها کرکدار و به رنگ روشن است.

زمان جمع آوری:

بیشترین مقدار اسانس در هنگام شکفته شدن گل ها وجود دارد موسم گلدهی این گیاه از خرداد تا اواخر مرداد است.

ترکیبات:

روغن فرار از مهم ترین گروه ترکیبات موجود در برگ بادرنجبویه می باشد که دارای رنگ زرد و بویی مطبوع شبیه بوی لیمو است که 0.3 – 0.2 درصد وزن خشک برگ را تشکیل می دهد. در روغن فرار تاکنون حداقل 70 ترکیب مورد شناسایی قرار گرفته است که بیش از 60 درصد آن مونوترپنها و 35 درصد آن سزکویی ترپنها را تشکیل می دهد.  میزان ترکیبات حاوی اکسیژن زیاد می باشد و حدود 90 درصد سزکویی ترپن ها را تشکیل می دهد. ترکیبات اصلی مونوترپنویید ها عبارتند از : سیترونلال حدود 40-30 درصد , سیترال a  و d ( رژانیال و نرال ) به نسبت 3:5-4 حدود 30-10 درصد. همچنین مقادیر کمی متیل سیترونلات , اوسیمن ,سیترونلول , ژزانیول و نرول نیز وجود دارد. ترکیبات عمده سزکویی ترپن ها شامل حدود 10 درصد هر کدام بتاکاریوفیلن و جرماکرن می باشد.

مونوترپن ها گلیکوزید ها و دیگر گلیکوزید ها با آگلیکون فرار مانند گوکوزید اوژنیل نیز در برگ بادرنجبویه وجود دارد.

اجزا تشکیل دهنده روغن فرار به عوامل مختلف از جمله بوم میزان رطوبت و آب و هوا بستگی دارد. همچنین برداشت اول و دوم برگ ها نیز نقش قطعی در محتویات آنها ایفا می کند. بادرنجبویه ایرانی 0.18 – 0.14 درصد اسانس دارد که مونوترپن های آلدییدی آن عبارتند از : سیترال به میزان 21-13 درصد و سیترونلال ها به میزان 12-9 درصد.

فلاونویید ها دیگر ترکیبات موثره موجود در برگ های بادرنجبویه می باشد که مهم ترین آنها عبارتند از : لوتئولین -7- گلوکوزید و ایزوکورسیترین. ترکیبات دیگری که در بادرنجبویه دارای اهمیت است عبارتند از : اسید کافئیک, اسید هیدروکسی بنزوئیک و اسید هیدروکسی سینامیک.

موارد استعمال:

بادرنجبویه دارای اثرات آرام بخش ضد اسپاسم ضد باکتری و ضد ویروس می باشد و در درمان اختلالات گوارشی و قلبی با منشا عصبی و اضطراب مورد استفاده قرار می گیرد.

مقدار مصرف : 2-1.5 گرم برگ خشک شده را با آب جوش برای مدت 10-5 دقیقه دم کرده , مصرف می کنند.

آثار فارماکولوژیکی:

بادرنجبویه دارای آثار آرام بخش ضد باکتری و ضد اسپاسم است. عصاره هیدروالکلی آن در موش دارای اثر آرامبخش و فعالیت ضددرد محیطی بوده همچنین بعد از مصرف دوز تحت خواب و دور خواب پنتوباربیتال باعث تحریک و تقویت خواب در حیوان می شود. احتمالا عامل افزایش بازده صفرا توسط کبد   ترکیبات پلی فنلی موجود در گیاه است.

ترکیبات مسئول فعالیت ضد ویروسی به ویژه بیشتر فعالیت بر علیه هرپس ویروس ها هنوز مورد بحث می باشد و به احتمال زیاد فعالیت ضد ویروس آن از واکنش بین فنلها و ویروس ناشی می شود. بدین ترتیب که ترکیبات پلی فنلی گیرنده های ویروس ها را اشغال می نماید و در نتیجه باعث جلوگیری از اتصال ویروس به دیواره سلولی می شود. عصاره گیاه موجب کاهش فعالیت غده تیروئید حیوان از طریق کاهش سطح تبروتروفین می شود.