کتیرا

 Ferula assa-foetida

آنغوزه گیاهی است پایا , کرکدار , ساقه به ارتفاع 100 تا 200 سانتیمتر؛در بخش میانی تقریبا به قطر 15 میلیمتر, زردفام , در طول شیاردار؛برگ های قاعده ای تقریبا دوبار شانه ای و به ابعاد 30-35*15-25 میلیمتر؛ قطعات حداکثر از 20*100 میلیمتر ؛ با حاشیه بدون دندانه ( درشت ) یا اندکی لب دار.
برگ های بخش پایینی ساقه 3-4بار شانه ای کرکدار و به ابعاد تا 30*20سانتیمتر ؛ قطعات این برگ ها به ابعاد تا 40 *15 و دارای لبهای شانه ای بزرگ ؛ غلاف های فوقانی به ابعاد تقریبی 9*4 سانتیمتر و تا میانه غشایش , کم و بیش کرکدار. شعاع های چتر های میوه دار 20-25 سانتیمتر, بدون کرک غ چتر ها واجد 17-20 گل. گلبرگ ها به رنگ زرد , به طول 1-1.5 میلیمتر و بدون کرک . تخمدان بدون کرک. میوه ها تخم مرغی یا کشیده به ابعاد 12*7 میلیمتر و بدون کرک.

دامنه انتشار:

گونه F. assa-foetida بومی شرق ایران و غرب افغانستان می باشد.  رویشگاه های آنغوزه در مناطق گرم و خشک کوهستانی به ارتفاع بیش از 1500 متر پراکنده است. گیاه آنغوزه دارای انواع تلخ و شیرین است. آنغوزه تلخ در استان های کرمان و فارس و آنغوزه شیرین در استان های یزد و خراسان می روید.

زمان جمع آوری:

جمع آوری در مناطق گرمسیری از اوایل اردیبهشت و در مناطق دیگر از اواسط خرداد ماه آغاز می شود , در هر حال طول دوره بهره برداری به 100 روز می رسد. بعد از شناسایی منطقه آنغوزه زار با تعداد بوته کافی در واحد سطح که حداقل 200 بوته در هکتار باشد , با طی دوره شادابی گیاه , قبل از زرد شدن اندام هوایی ,مرحله پیچیدن آغاز می شود.
در این مرحله یک یا دو برگ بزرگ متصل به یقه گیاه را از انتهای دیگر در جهت خلاف برگردانده سنگی را روی آن می گذارند تا یقه از تابش نور مستقیم آفتاب و باران احتمالی محافظت شود. بعد از زرد شدن برگ ها , مرحله کشتن شروع می شد. در این مرحله برگ های خشک شده را کنار زده با تیشه مخصوص اطراف یقه را به عمق 15-10 سانتیمتر خالی می کنند, به طوری که یقه گیاه در وسط گودال حفر شده قرار گیرد , سپس پوشش لیفی یقه یاه را برداشته , روی ریشه را با خاک نرم می پوشانند و برگ ها را ری محل بوته قرار می دهند تا ریشه در معرض نور مستقیم آفتاب قرار نگیرد.
تا دو هفته بعد که مرحله تیغ زنی آغاز می شود , گیاه را را می کنند. در یک دره بهره برداری , عمل تیغ زنی با با کاردک مخصوص در 15-12 نوبت با فواصل 7-5 روز انجام می شود که این تعداد به بزرگی ریشه و توان شیردهی گیاه بستگی دارد.
در هر نوبت تیغ زنی , شیرابه حاصل از نوبت قبل با کاردک مخصوص جمع آوری می شود و در ظرفی انباشته می گردد , سپس لایه ای نازک از سطح تیغ خورده قبلی برداشته شده تا تراوش شیرابه از محل زخم تازه ادامه یابد.
بوته هایی که از این طریق تیغ می خورد بین 150-70 گرم ( بسته به شرایط اقلیمی منطقه و قدرت شیردهی گیاه ) شیرابه تولید می کند.

فرآورده دارویی:

اولئوگم رزین آنغوزه بر اثر تیغ زدن مکرر از قاعده ساقه و ریشه ضخیم گوشتدار گیاه به صورت شیره شیری رنگ با بوی بسیار قوی خارج می شد. با آنکه بر اثر تیغ زدن مکرر , خروج شیرابه بطئی می گردد , معهذا بهترین نوع آن همیشه از تیغ زدن آخر به دست می آید. آنغوزه به اشکال مختلف در بازار تجارت عرضه می شود, ولی دو نوع فراوان آن به شرح زیر می باشد:

نوع اشکی : نادر ترین و مرغوب ترین نوع آنغوزه است , غالبا به شکل مدور یا مسطح به ابعاد 0.5 تا 3 سانتیمتر , دارای رنگ سفید خاکستری , زرد گرفته یا قهوه ای مایل به قرمز ( بعضی نمونه ها در اثر مرور زمان به قهوه ای مایل به قرمز تغییر رنگ می دهد , در صورتی که مابقی با رنگ خاکستری یا مایل به زرد باقی می ماند ).

نوع توده ای : رایج ترین فرم تجارتی است که از قطعات اشکی معمولا همراه ناخالصی هایی مانند ذرات میوه , ریشه و ماسه , خرده های برگ و غیره تشکیل می شود و به فرم توده ای در آمده و به نسبت تفاوت محتوای قطعات اشکی به رنگ های متفاوت زرد , قرمز قهوه ای و خاکستری قهوه ای نمایاان می شود.

آنغوزه دارای بوی قوی شبیه سیر و طعم تلخ و گزنده و گس می باشد و با س قسمت آب شیرابه ای سفید رنگ تولید می کند.

ترکیبات:

آنغوزه دارای 4 تا 20 درصد روغن فرار, 40 تا 60 درصد رزین و 25 درصد صمغ می باشد. روغن فرار دارای رنگ زرد با بوی تند شبیه بوی سیر می باشد. قسمت عمده مواد موجود در روغن فرار را ترکیبات سولفیدی که اکثر به فرم دی سولفیدی است تشکیل می دهد. مطالعات انجام شده نشان می دهد که عوامل تشکیل دهنده بو در اسانس آنغوزه حاصل از گونه F. assa-foetida  سه ترکیب سولفیدی زیر می باشد :

R-2-Butyl-1-Propenyl disulphide  ایزومر های E و 2 از ترکیب فوق به نسبت 3:7 وجود دارد .

1(1-Methylthiopropyl )         1-propenyl       disulphide , 2-Butyl-3-methylthioally ) disulphide  دو ترکیب اخیر به صورت مخلوط دی آسترومر در گیاه وجود دارد.

ترکیب دی سولفیدی اکسیژنه به نام آسادی سولفید نیز از گونه استاندارد جداسازی و شناسایی شده است. ترکیبات سولفیدی دیگری نیز از اسانس گونه های مختلف تاکنون شناسایی شده است که به شرح زیر می باشد.

Dimethyl trisulphide , 2-Butyl methyl disulphide , 2-Butyl methyl trisulphide , Di-2-butyl disulphide , Di-2-butyl trisulphide , Di-2-butyl tetrasuiphide .

علاوه بر ترکیبات سولفیدی , ترکیبات مونوترپنی شامل : آلفاپی نن , بتاپی نن , فلاندرن , ژرانیل استات , بورنیل استات , آلفاترپینئول , میریستیک اسید , 3-کارن , سیس اوسیمن و آلفاهومولن در اسانس حاصل از اولئوگم رزین و دانه های تازه گیاه مورد شناسایی قرار گرفته اند. 

رزین آنغوزه حاوی 60 درصد استر های اسید فرولیم , 1.3 درصد اسید فرولیک آزاد که هنگام تبخیر , خشک به کومارین تبدیل می شود, آسارزینوتانول ها , ترکیبات کمپلکس اتر های امبلیفرون – سزکویی ترپن ( مشتقات کومارین ) که زائده ترپنوییدی به طور عمده به صورت یک حلقه ای و دو حلقه ای وجود دارد , مانند : آساکومارین B , آزافوئتیدین , فروکولیسین , فوئتیدین , کومولونول , کومولونول همچنین به مقدار کمتر با زائده  ترپنویی دی خطی نیز وجود دارد ؛ مانند آساکومارین A امبلیفرون آزاد در آنغوزه وجود ندارد. ( برخلاف باریجه )

اخیرا در تحقیقی که بر روی نمونه آنغوزه تجارتی انجام شده بیشترین مقدار ترکیبات کمپلکس اتر های امبلیفرون –سزکویی ترپن را ترکیباتی با زائده خطی تشکیل می داده که با توجه به تنوع گونه های منشاء تولید آنغوزه در مناطق مختلف قاره آسیا دور از انتظار نیست . علاوه بر ترکیبات فوق اسید آبیتیک  آزاد به عنوان ترکیب اصلی تشکیل دهنده روزین یا کلوفان نیز مورد شناسایی قرار گرفته است. ترکیبات کمپلکس اتر های امبلیفرون-سزکویی ترپن اساس آزمایش فلورسانس ابی امبلیفرون را بعد از هیدرولیز اسیدی تشکیل می دهد.

صمغ آنغوزه حاوی گلوکز ,گالاکتوز , آرابپتوز , رامتوز و اسید گلوکورونیک می باشد. از ترکیبات فلاونوئید , لوتئولین و گلوکوزیدی آن گزرش شده است. 

موارد استعمال:

آنغوزه دارای اثر ضد اسپاسم وبادشکن است و در رفع بیماری های تنفسی و دستگاه گوارش با منشاء عصبی استفاده می شود. همچنین به عنوان ادویه در مواد غذایی مصرف دارد.

مقدار مصرف : 1-0.3 گرم پودر سه بار در روز , تنتور ( به نسبت 1 به 5 در الکل 70 درجه ) 4-2 میلی لیتر سه بار در روز

آثار فارماکولوژیکی:

در مطالعات انجام شده بر روی حیوان آنغوزه موجب جلوگیری از لخته شدن و کاهش فشار خون شده است. همچنین اثر کاهنده قندخون آن در رات نیز گزارش شده است.