کتیرا

 Ferula gumosa
باریجه گیاهی است , پایا , مونوکارب و متمایل به خاکستری با ساقه ای به ارتفاع 70 تا 100  سانتیمتر , قطر بخش میانی ساقه 15 میلیمتر یا بیشتر , ساقه توپر و در طول رگ دار. برگ های قاعده ای به ابعاد 20*30 سانتی متر ,  چهار بار شانه ای با کرک های متراکم قطعات انتهایی برگ ها تقریبا 1*1.5 میلیمتر , با بریدگی شانه ای , غلاف برگ فوقانی به ابعاد تقریبی 4*5 سانتیمتر , ضخیم و بدون کرک.
دمگل ها باز , تعداد انشعاب چترک در حالت میوه 20-10 عدد , انشعابات به طول 2 تا 4 سانتیمتر , هر چترک واجد 15 تا 20 گل , گلبرگ ها تقریبا به طول 1.5 میلیمتر , زردرنگ . فندقه ها به ابعاد تقریبا 8*15-10 میلیمتر ؛ بال میوه ها به عرض 1 میلیمتر ؛ حد واسط رگ های پشت میوه ها یک یا دو شیار وجود دارد. 

دامنه انتشار:

گیاه باریجه عموما در کوهستان ها و در  ارتفاعات بالای 2000 متر مناطق زنجان , تهران , ( شهرستانک ) دماوند و چهارمحال بختیاری رویش دارد. 

زمان جمع آوری:

با توجه به اینکه مونوکارپ می باشد, باریجه اشکی در سال آخر رویش که ساقه ایجاد می شود بدست می آید و به منظور جمع آوری باریجه عسلی برش عرضی یا طولی ریشه گیاهان از اواخر خرداد ماه بمدت دو ماه بر حسب شرایط اقلیمی مناطق مختلف انجام می شود. بوته باریجه در سن 6 تا 7 سالگی در پی بارندگی زمستانی قابل توجه , رشد و نمو مناسبی خواهد داشت و در بهار ساقه های هوایی گل دهنده تولید می کند و در این صورت با تراوش شیرابه به طور طبیعی یا با ایجاد خراش بر روی ساقه آن امکان بهره برداری باریجه اشکی فراهم می شود.

در برداشت باریجه عسلی یا باریجه نرم ابتدا خاک پای بوته های سه ساله به بالا کنار زده می شود , بعد از تمیز کردن یقه گیاه روی سطح جانبی ریشه برش عرضی ایجاد می کنند , برای حفاظت از باران و تابش نور خورشید روی آن سایه بان ایجاد می کنند , روش دیگر که به روش اقلیدی یا شیرازی معروف است , برداشت لایه ای از سطح جانبی به صورت برش طولی می باشد.
در هر حال باید دقت شود تا لایه زاینده باریجه در محور میانی گیاه از بین نرود. و حداکثر سه برش کاملا رعایت شود , به طوری که بیش از یک سوم قطر ریشه را در بر نگیرد. شیرابه مترشحه بعد از یک هفته با ابزار مخصوص برداشت می شود و در حلب جمع آوری می گردد.
پس از برداشت محصول بسته به کوچکی یا بزرگی و قدرت شیردهی و شادابی بوته برش دیگری داده می شود. از این رو برداشت شیرابه باریجه از هر بوته بین 50 تا 150 گرم متغیر است. "
بطور متوسط تولید باریجه در هر هکتار بالغ بر 18 کیلوگرم بر آورد می گردد.

فراورده های دارویی :

فراورده حاصل از گیاه باریجه دارای بوی قوی , معطر و نافذ و طعم گس و تلخ می باشد و به دو شکل سخت و نرم عرضه می شود. باریجه سخت دارای دو نوع باریجه اشکی و توده ای می باشد و واجد 5 تا 10 درصد اسانس ( حجم وزن ) می باشد.

باریجه اشکی در اثر گزش حشرات , خراش طبیعی یا ایجاد شکاف بر روی ساقه گیاه به خارج ترشح می شود و پس از چند روز شیره حاصل در مجاورت هوا سفت شده از گیاه جدا می شود. باریجه اشکی به رنگ سفید مایل به زرد یا زرد مایل به سبز یا مایل به قرمز می باشد. به شکل مدور یا بی شکل و به قطر 5 تا 10 میلیمتر با سطحی ناصاف و کدر می باشد. چنانچه شکسته شود مقطع ان زرد رنگ و شفاف جلوه می کند. اینگونه باریچه مدت ها نرمی خود را حفظ می کند ولی بعدا به مرور زمان سخت و شکننده می شود, بطوریکه در اثر خرد شدن به صورت گرد در می آید.

باریجه توده ای و حجیم که از تجمع قطعات اشکی نامنظم واقع در یک قسمت بی شکل و خمیری تشکیل می شود , به صورت قطعاتی به ابعاد مختلف و نامنظم در معرض استفاده قرار می گیرد. رنگ این نوع متفاوت ولی غالبا مایل به سبز , سبز قهوه ای , سبز مایل به زرد یا تیره است. در داخل ان ناخالصی های مختلف نظیر ریزه های خاک , خرده های ساقه , برگ و دمبرگ گیاه دیده می شود.

باریجه نرم را باریجه عسلی می گویند و شیرابه ای غلیظ شبیه به عسل با بوی تند و نافذ و به رنگ قهوه ای تیره می باشد , و بر اثر برش طولی یا برش عرضی قسمت یقه گیاه به خارج ترشح می شود و واجد 25 تا 30 درصد اسانس می باشد. باریجه عسلی را از پالایش باریجه توده ای نیز بدست می آورند. 

ترکیبات:

الئوگم رزین باریجه دارای 5 تا 30 درصد اسانس , 50 تا 70 درصد رزین , 20 تا 40 درصد مواد صمغی , 1 تا 10 درصد رطوبت و مواد معدنی می باشد. اسانس باریجه مرکب از 7 گروه ترکیبات مختلف به شرح زیر می باشد :

1-هیدروکربن های ترپنی که حدود 63 تا 75 درصد اسانس را تشکیل می دهند و حاوی بتاپی نن , ( 40-45 درصد ) , آلفاپی نن ( 10-5 درصد ) , دلتا -3-کارن ( 10-5 درصد ) و هیدروکربن های دیگر مانند میرسن , پاراسیمن , لیمونن , و ترپینولن می باشد.

2-الکل های مونوترپنی و استات آنها مانند : لینالول , ترپینول , بورنئول و فنکول .

3-سزکویی ترپن ها شامل : کادی نن , گایول , بولنزول , گالبانول , 10-اپی ژوننول , آلفا, بتا و گامااودسمول , شی بونول , و اپی شیبونول.

4-آزولن ها شامل : گایازولن و ایزوگایازولن.

5-استر های تیول شامل :

S-isopropyl-3-methylbutanethioate, S-sec-butyl-3-methylbutanethioate, S-sec-butyl-2-methylbutanethioate,S-isopropyl-3-methylbut-2-enethioate, S-sec-butyl-3-methylbut-2-enethioate

6-پیرازین ها شامل :

Tetrametthylpyrazine , 2,6-diethyl-3-methylpyrazine,

2-methoxy-3-sec-butylpyrazine, 2-methoxy-3-isobotylpyrazine

7-هیدروکربن های با اسکلت غیر ترپنی شامل :

(E,Z) -1,3,5-Undecatriene , (E,E)-1,3,5- Undecatriene

 استر های تیول , پیرازین ها و هیدروکربن های بااسکلت غیر ترپنی ترکیباتی هستند که با مقادیر کم و ساختمان  های کاملا متفاوت و آستانه بوی پایین مسئول بوی مخصوص و قوی باریجه می باشند. رزین باریجه که عمدتا حاوی اسید های رزینی می باشد ترکیبات زبر از آن گزارش شده است : آلفا=ترپینیل اسستات , آلفا-فنکیل استات , گایول , بولنزول , بتا- اودسمول , سیس – دی هیدروفارتزول , 10-اپی المول , سیس دی هیدروفارنزال , ترانس دی هیدروفانزول , بتادی هیدروآگاروفوران , 10- اپی ژونتول و اپی لیگولیل .
همچنین ترکیبات ماکرولیدی که بنظر می رسد مسئول اثر فیکساتیورزین می باشد گزارش شده است.

مواد صمغی باریجه حاوی کربوهیدرات های گالاکتوز , آرابینوز , گالاکتیک اسید , 4-متیل گلوکورونیک اسید و آمیلیفرون می باشد. 

موارد استفاده:

امروزه باریجه کمتر نقش دارویی داشته و یشتر بعنوان طعم دهنده در محصولات غذایی مانند نوشابه های غیر الکلی و فراورده های گوشتی و یا معطر کننده  و تثبیت کننده عطر ها در فراورده های ارایشی مورد مصرف قرار می گیرد. از باریجه در گذشته همراه با انغوزه در ناراحتی های عصبی استفاده می شده است.

مقدار مصرف : 0.3 تا 1 گرم در روز

آثار فارماکولوژیکی:

باریجه بیشتر مصرف صنعتی دارد و روی آثار فارماکولوژیک آن کمتر مطالعه شده است. یک مورد تحقیق بر روی ملح سدیم اسید گالبانیک ( گالبانات سدیم ) نشان می دهد باعث کاهش فشار سرخرگی و افزایش ادرار در موش گردیده است.

آثار ضد دردی , ضد باکتری و ضدقارچی عصاره های خشک شده هیدرو الکلی حاصل از اندام هوایی , ریشه , باریجه اشکی و عسلی مورد مطالعه قرار گرفته است که در مقایسه با مرفین اثر ضد دردی ریشه و اندام هوایی ان بیشتر و نوع اشکی معادل و نوع عسلی کمتر از مرفین گزارش گردیده است. همچنین در مقایسه با لیستانین اثرات ضد قارچی مشابهی مشاهده شده است.

عصاره های ابی , هیدروالکلی و کلروفرمی در نگهداری امولسیون ها برای مدت 6 ماه بدون تغییر فیزیکی و اختصاصات ظاهری موثر بودند.