کتیرا

Plantago ovata
اسفرزه گیاهی است علفی, چند ساله به بلندی 5 تا 10 سانتی متر بدون ساقه و با کرک های نرم برگ ها به  حالت روزت , کشیده , باریک تا نیزه ای , نوک تیز و به سمت پایه باریک و دو شاخه وبه طور کامل یا به صورت پراکنده دارای دندانه های ریز بوده پوشیده از کرک های کم و بیش فراوان می باشد.

سنبله ها و دم گل ها به طول 1 تا 9 سانتی متر و کرکدار هستند سنبله گرد یا کشیده به طول 0.5 تا 2 سانتی متر دارای گل هایی متراکم است. براکته گرد – تخم مرغی به بلندی 3 میلیمتر قسمت بالایی ان دارای مژک های نقره ای و کانال دار است. کاسه گل تخم مرغی – بیضی به طول 2.5 میلیمتر قایقی شکل است.

گلبرگ ها لوبدار تخم مرغی یا گرد – قلبی شکل به طول 2.75 – 2.5 میلیمتر قایقی شکل و تخمدان دارا ی دو تخمک است.

دامنه انتشار:انتشار عمومی این گونه در هندوستان , پنجاب , ایران و جزایر قناری است. در ایران در گیلان ( بین منجیل و رودبار , حاشیه سفیدرود) , همدان , لرستان ( پشتکوه , مهران , شهبازان ) خوزستان ( اهواز , بهبهان , شوش , چکاپ , بین شوش و دهلران ) , فارس ( بین شیراز و پرسپولیس , لار ) , بوشهر , بندر لنگه , بندرعباس , کرمان , هامون , جازموریان , جنوب غربی دشت کویر , شرق دشت لوت , خراسان و تهران گسترش دارد.

اندام دارویی : دانه ها و پوست دانه ,اندام دارویی این گیاه راتشکیل می دهد. دانه ها 1 تا 3.5 میلیمتر طول و 1 تا 1.7 میلیمتر پهنا دارند و تخم مرغی و قایقی شکل به رنگ خاکستری مایل به قهوه ای باته رنگ ملایم صورتی و واجد یک نقطه تخم مرغی قرمز مایل به قهوه ای در سطح محدب و یک هیلوم قهوه ای پوشیده با غشایی سفید در سطح مقعر می باشد. اندوسپرم سخت , جنین راست, تقریبا به اندازه طول دانه می باشد. دارای دو لپه است.

اپیدرم موسیلاژی است و در اب متورم می شود و به صورت نیم شفاف در می اید.

زمان جمع اوری: زمان جمع اوری دانه ها مرداد ماه است.

ترکیبات:

دانه های اسفرزه دارای موسیلاژ, پروتئین  , قند , روغن ثابت و تانن می باشد.

موسیلاژ حاصل از ان دارای دو بخش است که یک قسمت در اب سرد و قسمت دیگر در اب داغ محلول می باشد , قسمت محلول در اب داغ پس از سرد شدن به حالت ژل در می اید. در هیدرولیز ای دو بخش د- گزیلوز [ I  ] , ال – ارابینوز [ II  ] و اسید الدوبیورنیک حاصل شده است. روغن پابت ان مشکل از گلیکوزیدی به نام اکوبین [ III ] و باز های مختلف , چند قند , استرول و پروتئین می باشد.

موارد استفاده:

از دانه اسفرزه بعنوان ضد سرفه , ضد التهاب دستگاه گوارش , ملین و در درمان سندرم روده تحریک پذیر استفاده می گردد. از موسیلاژ ان در فراورده های ارایشی به عنوان امولسیون کننده و از پوست دانه ها به صورت موضعی در رفع تحریک پوست استفاده می گردد.

مقدار مصرف : 3 تا 5 گرم پوست دانه به صورت خوراکی بعنوان ملین ( 3 ) , یا 5 تا 10 گرم دانه ( در کودکان 3 گرم ) پس از چند ساعت غوطه ور بودن در اب گرم همراه با مقدار زیادی اب.

آثار فارماکولوژیکی:

موسیلاژ دانه ها با ایجاد لایه محافظ بر مخاط روده ها عمل تسکین دهنده در موارد التهاب را نشان می دهد. رژیم غذایی با پلی ساکارید های موجود در موسیلاژ موجب کاهش کلسترول و گلوکز خون می شود که این عمل به علت تشکیل سد روده ای است که باعث جذب مجدد شده و قسمتی نیز به علت غیر فعال ساختن انزیم امیلاز می باشد.