عصاره گیاهی عبارت است از محلولی که در آن تمام مواد مفید موجود در گیاه نظیر اسانسها، فلاونوئیدها، موسیلاژها، تانن‌ها، ساپونینها، ویتامینها، املاح و یا سایر مواد مفید دیگر وجود داشته باشد.در اینجا ما به معرفی و برسی تعدادی از روش های عصاره گیری میپردازیم

عصاره هاي آبي

عصاره هاي آبي فرآورده هايي هستند كه از تكه هاي خرد شده گياه تهيه شده و جهت مصرف فوري به كار برده مي شود. برحسب روش تهيه اين عصاره ها انواع مختلف دم كرده ، انفوز وخيسانده شرح داده شده اند. اگر دستورالعمل هاي ديگري توصيه نشده باشد اين عصاره ها را از يك قسمت گياه و ده قسمت آب تهيه مي نمايند.

فقط بايد با نسبت ذكر شده در مراجع دارويي مربوطه تهيه گردد. علاوه بر اين ظروفي كه براي تهيه اين عصاره ها به كار برده مي شود بايد از مواد اوليه خنثي تهيه شده باشد. عصاره هاي آبي به علت غير مطمئن بودن ميزان ماده موثره و همچنين به دليل ميزان بالاي ميكرو ارگانيسم هاي تكثير شونده نمي تواند با استاندارد هاي ذكر شده در GMP مطابقت نمايد.

دم كرده

براي تهيه دم كرده، ماده گياهي را با توجه به اندازه ذره اي در آبي كه بالاتر از 90 درجه سانتي گراد حرارت داشته باشد، وارد مي نمايند. سپس ظرف محتوي ماده گياهي را بر روي حمام بخار قرار داده و ضمن همزدن هاي مكرر مدت نيم ساعت در اين حرارت باقي نگه داشته و سپس آن را به صورت گرم صاف مي نمايند.

اگر بعد از فشار دادن مختصر باقي مانده گياهي وزن جوشانده تكميل نگردد، آن را بر روي باقي مانده صاف شده گياهي آب جوش مي ريزند تا پس از فشار دادن مختصر حجم كلي مايع حاصل به وزن تعيين شده قبلي برسد.

انفوز

براي تهيه دارو به اين روش يك قسمت از ماده گياهي خرد شده را در يك هاون با 3 تا 5 قسمت آب چندين بار مرطوب نموده و پس از 15 دقيقه آن را با باقيمانده آب كه در حالت جوش مي باشد مخلوط و سپس بر روي بن ماري به مدت 5 دقيقه ضمن همزدن هاي مكرر در حرارت بالاتر از 90 درجه سانتي گراد نگه مي دارند. درب ظرف را پوشانده و مدت 30 دقيقه آن را در حرارت حدود 30 درجه نگهداري مي نمايند.

اگر بعد از فشار دادن ملايم باقيمانده گياهي، وزن مورد نظر حاصل شده باشد، بر روي حاصل صاف شده آنقدر آب سرد اضافه و فشار ميدهند، تا وزن مورد نظر به دست آيد. براي تهيه دم كرده مناسب مي بايستي در ابتدا يك خيسانده سرد را تهيه نمود.

از معايب اين روش فعاليت آنزيمهاي باقيمانده در گياه است كه سبب تغييراتي در محتواي مواد متشكله گياهي از جمله تجزيه گليكوزيدها مي شوند. علاوه بر اين ميكرو ارگانيسم هاي زنده اي كه بر روي گياه يافت مي شوند به راحتي وارد عصاره سرد شده و در نهايت به دارو منتقل مي گردند. اين موارد همگي موجب ناپايداري بيشتر عصاره هاي آبكي حاصل مي شوند.

خيسانده

براي تهيه خيسانده ، ماده گياهي را به اندازه ذره اي ذكر شده در دستورالعمل در آورده ، و به اندازه  مورد نظر، آبي كه داراي درجه حرارت اتاق مي باشد روي آن ريخته و طي همزدن هاي متوالي، آن را 30 دقيقه تمام در حرارت اتاق باقي نگه مي دارند. بعد از اين زمان عصاره را صاف نموده و بعد از شستشو ، با آب مقدار وزن مورد نظر را تكميل مي نمايند. عصاره هاي آبي داروهاي حاوي لعاب مانند ريشه ختمي يا تخم كتان را بايد به روش خيساندن تهيه نمود.

تنتورها

به طور كلي تنتورها عصاره هاي گياهي هستند كه با اتانول در غلظت هاي مختلف يا با اتر يا مخلوط آنها و در موارد خاص با اضافه كردن مواد ديگر تهيه مي شوند. براي تهيه تنتور يك قسمت گياه با بيش از 2 قسمت و حداكثر 10 قسمت از حلال عصاره گيري مي شود. علاوه بر اين محلول هايي را كه از عصاره خشك شده در اتانول و با غلظت مشخص تهيه شده اند نيز به عنوان تنتور مورد استفاده قرار مي دهند.

در مورد عصاره هاي گياهي كه بايد با احتياط نگهداري شوند، معمولا ً نسبت 1 به 10 و در مورد ساير گياهان در عمل غلظت 1 به 5 انتخاب مي شود.

در اين روش بايد هميشه نوع و غلظت حلال عصاره گيري اعلام شود. در گذشته بعضي از محلول هاي مركب و يا ساده براي مثال تنتوريد را نيز تنتور مي ناميدند. تنتورها به روش خيسانده و يا پركولاسيون تهيه مي گردد. تنتور ها را بايد در ظروف كاملا ً سر بسته و دور از نور نگهداري نمود.

علاوه بر اين مدت زمان انبار نمودن به علت تغيرات مختلف شيميايي ، اكسيداسيون و هيدروليز مواد تشكيل دهنده تنتورها بايد محدود ( به عنوان مثال حداكثر يكسال ) باشد.

عصاره هاي مايع

عصاره هاي مايع، طوري تهيه مي گردند كه يك قسمت از دارو، يك و يا حداكثر دو قسمت از عصاره را شامل مي شوند. اكثر فارماكوپه ها عصاره هاي مايع را به روش پركولاسيون تهيه مي نمايند. براي اين منظور عمل عصاره گيري را زماني خاتمه يافته تلقي مي كنند كه به ميزان وزن ماده گياهي، عصاره تهيه شده باشد.

سپس شير پركولاتور را بسته و آن را دو ساعت به حال خود رها مي كنند و در نهايت باقي مانده گياهي را تحت فشار قرار داده و مايع حاصل از فشار را  به قسمت عصاره اوليه مي افزايند. عصاره آبكي را سپس 5 روز در حرارت 15 درجه سانتي گراد نگهداري و سپس صاف مي كنند.

عصاره خشك

 به عصاره هايي از گياهان اطلاق مي شود كه در اثر غليظ كردن و خشك كردن عصاره هاي مايع، تحت شرايط ملايم، به دست مي آيد. در هنگام تهيه عصاره هاي خشك عمل پركولاسيون را به طور كلي زماني خاتمه مي دهند كه از يك قسمت از ماده گياهي 3 تا 4 قسمت عصاره تهيه شده باشد و يا مقدار حلال مورد نظر در دستورالعمل مصرف شده باشد.

در صورتي كه دستورالعمل ديگري نباشد، ‌عمل حذف حلال را با استفاده از حمام بخار و تحت خلا ً و حرارتي كه بالاتر از 70 درجه سانتي گراد نباشد انجام مي دهند و درجه حرارت عصاره بالاتر از 50 درجه سانتي گراد بالغ نگردد. سپس عصاره خشك شده حاصل را در دسيكاتور طوري خشك مينمايند كه حداكثر رطوبت آن از 5 درصد تجاوز نكند.

بايد در نظر داشت كه عصاره هاي خشك شده اغلب جاذب رطوبت میباشند بدين سبب بايد آنها را در ظروف كاملا ً سربسته و بر روي يك ماده خشك كننده نگهداري نمود.

به علت تركيب پيچيده عصاره ها ، نقطه انجماد اكثر آنها پايين مي باشد بين سبب آنها در حرارت نسبتا ً پائين هم نرم مي شوند بدين جهت بايد آنها را سردنگهداري نمود و در محيط سرد و با وسايل سرد شده به صورت پودر در آورد. در غير اين صورت عصاره هاي سرد در حرارت عادي اتاق به علت جذب رطوبت هوا به سرعت مرطوب مي گردند.

توضیح موارد مصرف و کاربرد:

موارد مصرف و کاربرد عصاره گیاهان داروئی به منظور درمان امراض بسیار متنوع می باشد. در جدول زیر کاربرد برخی از عصاره های گیاهی برای تولید فرآورده های دارویی و موارد مصرف آنها آورده شده است:

 برخی از عصاره های گیاهی مورد استفاده در  تولید فرآورده های داروئی و اثرات درمانی آنها