کتیرا

Laurus nobilis

درخت برگ بو که بیش از هزار سال عمر می کند و قدما آنرا نشانه ی قهرمانی و لیاقت می دانستند. برگ بو گياهي است به صورت درخت و درختچه هميشه سبز وناخزان (در مناطق با زمستانهاي خيلي سرد بايد حفاظت شود)، در شرايط مساعد ارتفاع آن15-20متر هم مي رسد ولي طول درخت برگ بو معمولا 8-7 متر مي باشد.

برگ بو، درخت غار یا رند با نام علمی لوروس نوبیلیس (1) از خانواده لوراسه (2) است. درخت آن را به فارسي «باهشتان» می گویند، در كتب طب سنتيبه نامهاي «درخت غار»، «برگ بو»، «مازريون»، «دفنه» و «شجرة الرند» معرفی شده است.به فرانسوي به آن لوغیه سوس (3) و در زبان انگلیسی تئرو لورل (4) گفته ميشود. ميوه درخت «باهشتان» را «دهشمت» يا «حب الغار» می گويند و به هندي نيز حب الغار نام دارد.

در عهد باستان يونانيان به درخت غار خيلي احترام مي‏گذاشتند و شاخه‏هاي آن را در اعياد و مراسم مذهبي در دست مي‏گرفتند و دانشمندان و قهرمانان تاجي از آن درست كرده، بر روي سر مي‏گذاشتند.

گیاهشناسی:

درختان زيباي تك جنس، اغلب درختچه، مرتفع، که ارتفاع آن تا 20 متر می رسد. ساقه يا تنه باريك، پوست متمايل به سياه، در بخش فوقاني داراي انشعابات فراوان و در پايه‌هاي مسن داراي شكافهاي روشن هستند. برگها پایا، متناوب، سبز تيره، بیضی شکل، چرمي، محكم، سرنيزه‌اي و معطر هستند. طول برگ ها 8-10 سانتی متر و عرض آنها 1-2 سانتی متر است. گلهايآن كوچك به رنگ زرد با خاكستري روشن و ميوه آن كوچك به رنگ ارغواني تيره و بهاندازه دانه انگور مي باشد. درختچه اي است زيبا ،فرانسوي ها آن را لوريه شاعران هممي گويند. گل تك جنس، كاسبرگها و گلبرگها به رنگ سفيد متمايل به سبز هستند. ميوه درخت غاركروي، كوچك به رنگ سياه متمايل به ارغواني است.

رویشگاه:

در دنیا برگ بو خواستگاه مدیترانه ای دارد. در ايران در نقاط مختلف به ویژه مناطق معتدل شمالی، اطراف تهران و دماوند وجود دارند.

اندام مورد استفاده:

برگ و ميوه، برگهاي خوش بو گياه را مي‌توان در تمام سال جمع‌آوري كرد.

ترکیبات شیمیایی:

مواد معدني (كلسيم، آهن)، ويتامين (B₁, PP, C)، اسانس (سينئول، اوژنول)، اسيدهاي چرب، موسيلاژ، تانن، رزين، آلكالوئيدهاي ايزوكينوليني، سزكوئي ترپن‌هاي‌ لاكتونها در این گیاه یافت شده است. ميوه اين درخت داراي اسانس روغني فراري است كه داراي مقدار زيادي اسيدلوريك است. اسيد لوريك از اسيدهاي چرب است كه به شكل متبلور سفيد در مي آيد. دربرگهاي خشك برگ بو نيز از 3-1 درصد اسانس روغني فرار بسيار معطر وجود دارد كه ازطريق تقطير مي توان استخراج نمود. سینه ال (5) بیشترین ماده موجود در اسانس برگ است و سایر ترکیبات ترپنی مانند لینالول، ژرانیول، پینن و فلاندرن و مشتقات ائوژنول (6) نیز در اسانس برگ گزارش شده است.

از نظر ارزش غذایی هر صد گرم برگ 188 کیلو کالری، 1/47 گرم کربوهیدرات، 2/45 گرم آب، 2/4 گرم پروتئین، 2/1 گرم چربی است. مقادیر کم کلسیم (187 میلی گرم)، فسفر (70 میلی گرم)، آهن (3/5 میلی گرم) در آن گزارش شده است. همچنین بتاکاروتن، تیامین، ریبو فلاوین (7) و نیاسین به میزان خیلی کمتر در آن موجود می باشد.

اثرات فارماکولوژیکی:

در مطالعات تجربی روی موش دوز کم آن اثر ضد درد و دوز زیاد اثر مخدر نشان داده است. در گزارشات علمی نشان داده شده که مصرف دوز بالای آن نزد موش هایی که دوزهای کشنده و تشنج زای استریکنین دریافت کرده اند از مرگ آنها جلو گیری کرده است. همچنین اثرات ضد درد، ضد التهاب و آنتی اکسیدانی آن طی مطالعات متفاوت فارماکولوژیکی طی سالیان اخیر گزارش شده اند.

خواص داروئي و کاربرد درمانی:

در کشورهای مختلف جهان از جمله ایران از برگ بو داروی گیاهی تولید شده است. در کتاب معتبر مارتیندل اسانس برگ آن با اثر قابض و ضد نفخ معرفی شده است. همچنین به عنوان معطر کننده و ادویه مصرف آن مورد تائید قرارگرفته است. در اعتبار بخشی به اثرات گیاهان دارویی چین اثرات ضد کانسر آن بر چند نوع سرطان توسط دوک (8) گزارش شده است.

بعنوان ضدعفوني كننده و محرك و براي درمان سرماخوردگي و برونشیت اثرات شناخته شده ای دارد. همچنین اثرات تسكين اسپاسم‌هاي عضلاني، قاعده آور، مخدر و معرق از آن گزارش شده است.برگهاي اين گياه بدليل اسانس موجود بصورت موضعي حساسيت‌زا و محرك پوست مي‌باشند. تاكنون خواص ضدميكروبي و ‌دافع حشرات آن نیز نشان داده شده است.

موارد مصرف در طب سنتی:

غارطبق نظر حكماي طب سنتي شرق گرم و خشك است، مغز ميوه ان گرمتر از پوست و برگ آنو روغن آن گرمتر از ساير اجزا و حتي از روغن گردونيز گرمتر است. خواص آن مفرح و مقوي و مدر و ضد سم است. اگر ميوه آنبا سركه خيلي رقيق خورده شود براي سردردهاي بلغمي، نفخها، صرع، وسواس و تقويتذهن نافع است. ماليدن روغن آن براي درد اعصاب و رفع حواس پرتي و افزايشحافظه خوب است. اگر ساييده ميوه آن با روغن گل سرخ و سركه مخلوط شود، قطره آن برايرفع درد هاي سر و گوش و رفع صداو طنين در گوش و ثقل سامعه مفيد است. همچنين اگر قطره روغن آن مصرف شود نيز همين نتايج را براي گوش خواهدداشت. مضمضه دم كرده برگ آن براي تسكين درد دندان مفيد است.

در كتاب گياه درماني به نام گرت هربال كه در سال 1526 ميلادي دانشمند معروف (پيتر تروريس) آن را تهيه كرده و در انگلستان چاپ شده، درمورد كاربرد ميوه و برگ درخت غار چنين آمده است: "خميري كه از گرد حاصل ازكوبيدن ميوه هاي اين درخت به دست آمده مخلوط با عسل براي معالجه رنگها و لكه هايغير طبيعي پوست صورت و همچنين براي از بين رفتن دانه ها و لكه هاي قرمز رنگي كه درپوست صورت جوانان مي زند توصیه می شود".

دانشمند ديگري به نام (كول پپر) در كتابش به نام كمپليت هربال كه در اواسط قرن هفدهم نوشته است در مورد ميوه درختبرگ بو مي نويسد: "روغني كه از ميوه ي درخت برگ بو به دست مي آيد براي انواعناراحتي ها ي مفاصل، اعصاب، معده، و گرفتگيعضلات يا انواع درد ها بدن مفيد است".

نحوه و میزان مصرف:

مقدار خوراك برگ دو مثقال و مقدار خوراك ميوه يك مثقال است. زياده روي در خوردن آنها ايجاد قي و اسهال می کند. مقدار خوراك از ميوه و برگ 10-2 گرم است و مقدار 10 گرم آن می تواند مسهل باشد.

به صورت جوشانده می تواند مصرف شود. برگهاي گياه بهتر است قبل از مصرف خوراكي به صورت كامل خشك و خرد شود. عصاره گياه به صورت موضعي استفاده مي‌شود يا در حمام مورد مصرف قرار مي‌گيرد. در طب سنتي ميوه درخت غاررا (حب الغار) مي گويند، تهيه روغن حب الغار به ترتيب زير است:

1.   حب الغار خشك رانيم كوب كرده و در روي الك بريزند و روي بخار آب جوش گذارند تا نرم شود سپس آن رادر كيسه محكمي ريخته و آن كيسه را در ميان 2 قطعه آهن سوراخ دار كه با آب جوش گرمشده باشند گذارده و فشار مي دهند. روغني كه از آن خارج مي شود باید صاف شود. سابقا در بازار ايران برگ بو را به نام «سازج هندي»عرضه مي كردند.

2.   دانهگياه يا حب الغار را در آب پخته و بعد بگذارند سرد شود، قشري كه روي آب ميگيرد برداشته شود. روش ديگر اين است كه ميوه و برگ آن را بپزند و پس از آن عصاره آنها رابا فشار گرفته با دو برابر وزن آن روغن زيتون مخلوط، روي آتش ملايم بگذارند آنقدركه آب آن تبخير شود، با افزودن روغن نگذارند سوخته شود وآن روغن را به كار برند.

احتیاط و هشدار:

در مصارف بجا عوارض جانبي خاصي ندارد، ولي بالقوه دارويي است كه قدرت تحريك و حساسيت ‌زايي دارد. اين گياه داراي ضررهايي نيز هست .ميوه و روغن آن معده را سست كرده و قي آوراست و مضر سينه مي باشد و اصلاح آن خوردن كتيرا است. تذكر اين نكته ضروري است كه بايد دقت شود كه برگها و ميوهدرخت غار را با برگهاي درخت ديگري به نام غار گيلاسي كه در شرايط خاصي سمي استاشتباه نشود.

منع مصرف:

تا کنون گزارشی مشاهده نشده است اما مصرف بیش از میزان توصیه شده ایجاد اختلال گوارشی می نماید.

مصرف غذایی:

برگهاي خشك شده و روغنهاي فرار گياه بعنوان طعم دهنده، نگهدارنده  و ادویه در چاشني‌هاي غذايي و ساخت ترشی و در خیار شور بكار مي‌روند. مصرف برگها درخوراكهاي ادويه‌ دار رايج مي‌باشند و اگر به صورت برگ كامل استفاده شود، قبل از مصرف بايد از ظرف خارج شوند. در خمير دندانهاي طبيعي نيز از اين گياه به دليل داشتن اثرات ضدعفوني كننده آن، استفاده زيادي مي‌شود. برگهای خشک دارای روغن معطر هستند که برای طعم دادن به گوشت، ماهی، ماکیان، مرغ، سالاد، سوپ و خورشها مورد استفاده قرار می گیرد. در ساخت بیسکوئیت، شیرینی، سوسیس و سوپ کنسروی و کنسروها کار برد دارد.

کاربرد بهداشتی و آرایشی:

در ساخت عطرها از اسانس برگ بو استفاده می شود. برای جلوگیری از خرابي دندان در فرمولاسیون بعضی از خميردندان ها به کار می رود. از اسانس آن محلولی مناسب آفت کش و از بین برنده سوسک تهیه می شود. چوب آن مانند گردو است و در ساخت وسایل چوبی و تزئینی کاربرد دارد.