کتیرا

اطلاعات گياهشناسي

 زرشک ها گیاهانی علفی، چند ساله با برگ های همیشه سبز یازودافت، اغلب خاردار و گاهی به صورت درختچه یا حتی درخت های کوچک هستند. برگ هامتناوب، ساده یا مرکب و به ندرت قاعده ای است. گاهی اوقات برگ ها به خار کاهش مییابند. گل ها منظم، کامل، منفرد، یا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و یا شکل هایی ازپانیکول یا گرزن است. قطعات گل معمولاً دوتایی یا سه تایی بوده و در دو ردیف قراردارند. هر گل دارای ۴ تا ۶ کاسبرگ براکته مانند در دو ردیف دوتایی یا سه تایی و ۴تا ۶ گلبرگ داخلی است که در دو ردیف قرار گرفته اند.

تیره زرشک شامل ۱۵ جنس و ۶۵۰ گونه است که بیشترآنها در مناطق معتدله نیمکره شمالی پراکنده اند. مهم ترین جنس در تیره زرشک جنس زرشک است. این جنس دارای ۵۰۰ گونه است که شماری از آنها و از جمله زرشک زالزالکی، زرشک زرافشانی، زرشک خراسانی، زرشک راست خوشه، زرشک معمولی و زرشک ژاپنی در ایران وجود دارد. از این بین دو گونه راست خوشه و خراسانی انحصاری ایرانند و دو گونه زالزالکی و زرافشانی علاوه بر ایران در شرق آناتولی، شرق عراق، افغانستان، ماورای قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمیر و آسیای مرکزی نیز می رویند. در سال های اخیر گونه های دیگری به ایران وارد و به منظور استفاده زینتی در مناطق مختلف از جمله باغ گیاهشناسی ملی ایران کاشته شده اند. زرشک معمولی (Berberis vulgaris) در بین انواع زرشک از نظر اقتصادی دارای اهمیت بیشتری است و انواع زرشک های بی دانه از آن به دست می آید. زرشک معمولی درختچه ای است به ارتفاع ۳ و گاهی تا ۶ متر، شاخه ها شکننده و در جوانی به رنگ زرد ارغوانی و یا قرمز مایل به قهوه ای و از یک سال به بالا قهوه ای و به تدریج خاکستری و سپس سیاه و متورق می شود. برگ های آن چرمی یا تا حدودی غشایی متناوب، واژ تخم مرغی، پهن و دارای کناره هایی صاف یا با دندانه های تیز و خارمانند است. گل آذین مجتمع دارای ۲۰ تا ۲۵ و گاهی تا ۴۰ گل است. میوه ها مجتمع و به صورت خوشه های آویخته است.

ویژگی های میوه زرشک:                             

میوه زرشک تازه دارای شکل بیضوی با قطر 9 ـ ۶ميلي متر وطول 12 ـ 6ميلي متر و وزنی در حدود 0.23 گرم است. میوه زرشک تازه به رنگ قرمزروشن است که به تدریج و با از دست دادن آب به قرمز تیره می گراید. در اثر شرایطنامناسب فرآوری و نگهداری به رنگ قهوه ای تا قهوه ای تیره درمی آید و این وضعیت بهعلت تخریب و تغییر ترکیبات در رنگدانه های موجود در زرشک به خصوص آنتوسیانین هااست. چنانچه عملیات خشک کردن حرارت ملایم و مطلوب و نگهداری آن در شرایط عادی ازرطوبت بالا انجام گیرد زرشک رنگ قرمز خود را حفظ کرده و برای مدت طولانی با تغییراترنگی بسیار کم باقی می ماند. میوه زرشک دارای اسیدهای آلی و ترکیبات فنولی بوده وعلاوه بر رنگدانه های آنتوسیانینی و کاروتنوئیدی دارای آنزیم های فنولاز، پلیفنولاز و گلیکوزیداز است. در صورت آزاد شدن این آنزیم ها تخریب آنزیماتیک میوه آغازمی شود. آنزیم های فوق الذکر به مجرد آسیب، خراش، لهیدگی، رسیدگی یا پارگی میوهخارج شده و با تأثیر بر روی ترکیبات رنگی و رنگدانه ها سبب بروز واکنش های قهوه ایشدن آنزیمی و تخریب رنگ می شود

نیازهای اکولوژیک:

زرشک بی دانه در مناطقی که ارتفاع آن از سطح دریا بیش از ۱۵۰۰متر است بهتر پرورش می یابد. لازم به ذکر است که زرشک بی دانه به عنوان یک محصولباغی به ایران و به ویژه جنوب خراسان محدود است، اما انواع دانه دار آن به صورتخودرو در بسیاری از نقاط دنیا پراکنده است. زرشک بی دانه نسبت به سرما مقاوم بوده ودر نواحی کوهستانی با زمستان های سرد به خوبی رشد و نمو می کند. اما گرمای شدیدتابستان در دشت های کم ارتفاع همراه با بادهای گرم، عامل محدودکننده است. دورهرویشی معمولاً ۲۳۵ ـ ۲۲۰ روز به طول می انجامد و از مرحله گل تا رسیدن میوه ها حدود۱۶۰روز طول می کشد. زرشک بی دانه برای تولید میوه کافی به یک محل آفتابی با جریانهوای خوب احتیاج دارد. درختچه زرشک در برابر باد مقاومت خوبی داشته و از آن بهعنوان بادشکن نیز استفاده می شود اما وزش بادهای گرم به ویژه در هنگام گل دهی میزانتولید و کیفیت میوه آن را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد. زرشک ها دارای نیازهای آبیمتفاوتی هستند. نیاز آبی زرشک بی دانه نسبت به درختان یا درختچه های میوه مشابهپایین است. زرشک بی دانه به خاک های نسبتاً سبک لومی ـ شنی با زهکشی خوب نیازمنداست البته در خاک های گچی و آهکی نیز به خوبی رشد کرده و EC و PH بالا را نیز تحملکرده و نیازی به خاک های غنی ندارد

روش های تکثیر:

بطور کلی راههای ازدیاد زرشک بهقرار زیر است: 1- پاجوش طوقه ای، 2- خوابانیدن، 3- قلمه، 4- بذر 1- پاجوش طوقه ای: زرشک به وسیله پاجوش ازدیاد می یابد. همه ساله نهالهای تازه ای از پای بوته ها بهصورت پاجوشها تولید و رشد می کنند پاجوشها از روی طوقه بوجود می آیند و به همیندلیل هم آنها را با جوشهای طوقه ای می نامند ازدیاد به وسیله پاجوش مهمترین ومتداول ترین راه ازدیاد بوته های زرشک است. به تناسب قوی یا ضعیف بودن درختچه هابعد از یکسال یا دو سال می توان پاجوشهای ریشه دار و خوبی به دست آورده و درجایدیگر آنها را کاشت. هنگام جدا کردن پاجوشها از گیاه مادری باید سعی کرد که پاجوشهاریشه های زیادتری داشته باشند ازدیاد پا جوش، ازدیادی غیرجنسی است و در ازدیادهایغیرجنسی هر نهال تمام خواص گیاه مادری را تا حدود صد درصد به ارث می برد. 2- خوابانیدن: هرگاه شاخه های جوان یک الی دو ساله را در پائیز در خاک بخوابانند نخستریشه داده و پس از یکسال از جوانه هایشان نهالهایی به تدریج سر از خاک بیرون میآورند این شاخه ها را پس از آنکه خوب رشد کرده و قوی شدند از گیاه مادر جدا کرده ودر محل نهایی می کارند. ریشه های زرشک در برابر سرمای هوا خیلی حساس هستند لذا بایدپیش از بیرون آوردن نهالها از خاک چاله های 50 × 50 × 50 سانتی متر را آماده کنند،و نهالها را به محض بیرون آوردن از خاک فوراً در چاله ها کاشته تا صدمه نبینند. یاآنکه ریشه هایش را به وسیله کمی خاک و یک کیسه پلاستیکی می پوشانند. 3- قلمه: اگردر اسفندماه قلمه، بزنند قلمه ها ریشه داده و رشد می کنند و سال بعد یا حداکثر 2سال بعد قابل کاشت خواهند شد. قلمه زدن تنها در بعضی از انواع زینتی موفقیت آمیزاست و 2 سال بعد نیز قابل انتقال است. 4- بذر: زرشک دانه دار می تواند با بذرازدیاد یابد برای این کار بذر به مدت 2 ماه در گرمای 6 درجه بالای صفر گذاشته و سپسآنرا می کارند.

کاشت:

نهالهای زرشک را در اواسط پائیزبعد از برداشت محصول و پس از اینکه زمین را آماده کرده اند، می کارند برای آمادهکردن زمین کودهای ضروری ( شیمیایی- دامی) را به خاک اضافه نموده سپس شخم نیمه عمیقمی زنند. آنگاه چاله ها را دراندازه 50 × 50 × 50 در سانتی متر حفر کرده و طبق روالکار یک مشت کود فسفره و ازته داخل هر چاله به طور یکنواخت هنگام خاک ریزی برای کاشتنهال با خاک مخلوط می کنند در بعضی از مناطق که سرمای زمستانی شدید دارند هنگام خاکریزی مقداری کاه هم داخل چاله می ریزند تا ریشه های بسیار حساس به سرمای نهال، یخنزنند. باغهای زرشک روی فرم های منظم یعنی مثلثی یا مربعی و یا مستطیلی با فاصله 4×4 متر یا 5×5 متر و 7×7 متر احداث می کنند.کاشت نهالهای زرشک در اوایل بهار نیزامکان پذیر است ولی احتمال گرفتن درختچه ها در پائیز بیشتر است چه ریشه ها زمانبیشتری برای رشد در اختیار دارند

كوددهي:

قبل از کاشتن نهال کود پوسیده حیوانی 70 تندر هکتار- کود ازته به صورت N حدود 100 کیلو در هکتار کود فسفره به صورت P2O5 حدود 100 کیلو در هکتار- کود پتاس به صورت K2O حدود 50 کیلو در هکتار به خاک اضافه نمودکه پس از اضافه کردن این کودها بر روی خاک با یک شخم عمیق کودها را به داخل خاک میفرستند تا در دسترس ریشه ها قرار گرفته و مورد استفاده آنها قرار گیرد. با وجود غنیبودن خاکهای ایران مرکزی از کود K2O باید هر سال کود پتاسی را به زمین داد چون زرشکو میوه هایش نیاز مبرمی به آن دارند در سالهای بعد هم هر ساله کودهای فوق الذکر بههمین مقدار و نصف کود حیوانی را به باغ زرشک داده و تنها به کمک رتیواتور باید آنهارا به داخل خاک می فرستاد. کودهای معدنی را به صورت کودهای برگی در مواردی کهآبیاری به وسیله باران مصنوعی انجام می گیرد نیز به بوته های زرشک می توان داد چونبرگهای زرشک قادرند آب و مواد یا کودهای محلول در آب را هم جذب کنند. مشروط براینکه کمتر از یک درصد باشد غلظتهای بیشتر از آن باعث سوخت برگها و در نتیجه از بینرفتن بوته ها می شوند. کودسبز در صورت وجود آب کافی و امکان آبیاری بسیار مفید بودهو مثل کود حیوانی قادر است که خواص فیزیکی خاک را بهتر کند. از جمله گیاهانی کهبرای کودسبز توصیه می شوند عبارتند از: شبدر برسیم ، انواع چغندرها و هر نوع گیاهیکه تولید برگ را زیاد می کند، هستند

داشت:

بعد از کاشت نهالها مراقبت های لازم را باید انجام داد و بهترین این مراقبتها آبیاری در نقاط کم باران است که زمانی باید انجام گیرد که گیاه بدان نیاز دارد. پس از رشد کامل و در زمان بازدهی نیز همین موضوع باید با دقت رعایت شود تا گیاه بتواند قدرت بازدهی خود را بخوبی نشان دهد. از دیگر مراقبتها هرس و مبارزه با بیماریها و آفات می باشد. هرس : در هرس به بریدن شاخه های خشک شده و بیمار قناعت می شود با توجه به اینکه زرشک تنها روی شاخه های پارساله میوه می دهد و هر شاخه هم تنها یکبار درزندگی به میوه می نشیند تصور می رود که هنگام برداشت محصول بهتر است که شاخه های میوه دار را با میوه اش به وسیله قیچی باغبانی هرس کرد تا شاخه ای که از لحظه دادن محصول بی فایده روی درختچه باقیمانده و قسمتی از غذای شاخه هایی را که سال بعد باید محصول بدهند به سمت خودش جذب می کند، حذف شود و در نتیجه غذا ي بیشتری در اختیار شاخه های محصول دهنده سال بعد قرار گیرد تا بتواند در سال بعد محصول زیادتری بدهد. بریدن پاجوشها از پای بوته ها به منظور ازدیاد درختچه ها نیز خود نوعی هرس است. هرس درختچه های زرشک را در فصلهای پائیز و زمستان باید انجام داد. هدف از هرس در سالهای نخست فرم دادن به درختچه است که معمولاً دارای چند تنه است. از سال چهارم به بعد که کم کم دوران باردهی بوته زرشک آغاز می شود آنرا معمولاً مثل سندان هرس می کنند به همین دلیل آنرا هرس سندانی می نامند چون از دور به شکل سندان است چنانچه هرس مرتب همه ساله و به طور صحیح انجام نگیرد مقدار محصول کاهش می یابد.

آفات و بیماری های زرشک: 

بیماریها و آفات: آفاتزرشک حشرات جونده و مکنده و همچینن قارچها هستند که به وسیله حشره کشها و قارچ کشهابا آنها مبارزه می شود. بیماریهای و انگلهای مهم زرشک بقرار زیر است: 1- زنگ سیاهگندم pucchinia gramini را می توان نام برد لازم به ذکر است زرشک میزبان حد واسطیبرای زنگ سیاه که یکی از بیماریهای صعب العلاج گندم است می باشد این قارچ یک دورهزندگی خود را روی زرشک می گذراند. لذا همیشه باید سعی کرد که محل زرشک کاری ازمزارع گندم دور باشد تا اسپورهای قارچ بر روی بوته های گندم انتقال نیابند. بعضی ازشرایط جوی مثل رطوبت و گرما نیز می توانند به این بیماری شدت دهند. رعایت تناوبزراعی از شدت بیماری در گندم می کاهد. 2- سفیدک سطحی زرشک 3- شته زرشک ( یکی ازمهمترین آفات) 4- پروانه انگشتری 5- مگس گیلاس 6- پروانه ابریشم باف ناجور

مهم ترین آفت زرشک بی دانه در جنوب خراسان زنبور سرشاخه خواراست. این آفت بیشتر توسط پاجوش های آلوده گسترش می یابد. حشره ماده روی شاخه هایسبز و نرم و پاجوش های نورسته تخم ریزی می کند. لاروها پس از خروج از تخم از شاخهها تغذیه می کنند. پروانه برگ خوار، کنه دو نقطه ای، گوشخیزک و شپشک بنفش زیتون اززمره آفت های دیگر زرشک بی دانه اند.

عدم تغییر رنگ میوه، چروکیده و خشک شدن میوه، جارویی شدن، کتابیشدن شاخه ها، لکه لکه شدن پشت برگ ها و خشکی و زوال درختچه از زمره بیماری های شایعدر زرشک بی دانه است

زمان برداشت و روش های برداشت:

 نهال های زرشک در سن 3 تا 4 سالگی محصول دادنشان را شروع می کنند. بهترین زمان برداشت وقتی است که دانه های زرشک کاملاً یکنواخت قرمز شده باشند و این معمولاً اوایل پائیز است. برداشت آن با دست به دلیل وجود خارهای فراوان در بوته، دشوار است. آبانماه معمولاً زمان برداشت محصول زرشک است در صورتیکه بارانهای پائیزی اجازه دهند هرچه دیرتر محصول را برداشت کنند بهتر است زیرا میوه شیرین تر و خوشمزه تر می شود. میوه نارس کمی گس است.

 زرشک در چهار سال اول محصولزیادی نمی دهد. از سال پنجم نخستین محصول نسبتاً اقتصادی آغاز می شود، در سال هفتممیانگین محصول زرشک به 2 تن در هکتار می رسد. با بالا رفتن سن درخت مقدار محصولدرختچه های زرشک نیز زیادتر می شود. بیشترین اندازه باردهی آنها از چهارده سالگیشروع شده و تا 25 سالگی ادامه می یابد دوره بازدهی زرشک حداکثر تا 85 سالگی است. ازهر 4 کیلو زرشک تازه یک کیلو زرشک خشک دست می آید. پس از چیدن زرشکها را روی پارچهریخته و در آفتاب خشک کنند

.